Каляндарныя святы і абрады беларусаў. Модуль 2

Жаніцьба коміна - беларускі народны абрад, які сімвалізаваў канец лета, пачатак восені і халадоў, паступовае скарачэнне дня, сакральны абрад першага восеньскага запальвання святла ў хаце.

У розных мясцінах яго прымяркоўвалі да розных дат: 14 верасня (дзень Сімяона Стоўпніка), 22 верасня (дзень восеньскага раўнадзенства). Спевы і абрады сведчаць, што ў гэты дзень гаспадары звычайна пачыналі сеяць азімыя, а таксама адбывалася ініцыяцыя дзяўчат: пасля гэтага ім дазвалялася наведваць вячоркі і попрадкі - працоўныя зборы моладзі.

Комін - конусападобная труба, якая выходзіла вонкі праз столь на дах. У даўніну, калі ў хатах яшчэ не было вокнаў, яна служыла для асветлення жытла. Праз комін зверху ў памяшканне праходзіла святло.

Абрад выглядаў так. Пад комінам вешалі дымаход, які рабілі з дошак ці плялі з лазы і абмазвалі глінай. Пад дымаходам падвешвалі патэльню, каганец ці металічныя краты. На кратах запальвалі лучыну ці хваёвыя карэньчыкі. Маленькі аганьчык асвятляў хату. А дым ішоў праз дымаход і комін на вуліцу.

“Комін” упрыгожвалі: бялілі, абвешвалі зелянінай, абвязвалі хмелем, новымі ручнікамі, кветкамі. Таксама пад яго клалі “ахвяру” (гарбузікі, зерне, розныя ласункі). У агеньчык на патэльні кідалі скрылёчкі сала, масла. Пасля гэтага жанчыны вадзілі вакол коміна карагод і спявалі песні:

• Ой прыйшлі ж ночанькі доўгенькія,
• Мы ж цябе кветкамі ўбіралі,
• Бервяночкам, рутай аперазалі...

На пытанне, з кім жэніцца комін, сяляне адказвалі па-рознаму: з хатай, з печчу, з працай ці нават з доўгімі зімовымі вечарамі. У час абраду спяваліся песні невядомай “нявесце” коміна:

• Праца наша – дзеўка гарненька,
• Палюбіць коміна радзенька..

Месца, дзе гарэў хатні агонь, здаўна было цэнтрам хатняй гаспадаркі. Верагодна, што гэта быў абрад ушанавання агню, без якога старажытны чалавек не мог пражыць, не мог сагрэцца зімой ці прыгатаваць ежу.

22-23 верасня – дні асенняга раўнадзенства. У народным календары ім папярэднічае свята Багач, а ў хрысціянскім – Дзень нараджэння Найсвяцейшай Багародзіцы. Абодва святы адзначаюцца 21 верасня (па старым стылі 8 вервсня).

Хрысціянская назва свята гаворыць сама за сябе – у гэты дзень нарадзілася Маці Божая. Біблейскія крыніцы сведчаць, што бацькамі яе з'яўляліся праведны Яўхім (з роду прарока і цара Давіда) і Ганна (з роду першасвятара Аарона), якія пражывалі ў Галілейскім горадзе Назарэце. Нараджэнне Найсвяцейшай Дзевы Марыі было добрай воляй Бога. Сваім нараджэннем Найсвяцейшая Дзева Марыя пачынае Новазапаветны перыяд у гісторыі хрысціянства.

Cвята Багач прымеркавана да сканчэння збору ўраджаю. Галоўную ролю ў абрадзе святкавання Багача адыгрывала лубка (багач), напоўненая жытам з устаўленай у яе свечкай. Жыта для багача бралі з першага зажынкавага снапа, якое пасля дадавалі да насення. Лубка ставілася на самае пачэснае месца ў хаце – на покуці. Багач быў ушанаваннем дастатку ў хаце земляроба, служыў чарадзейнай аховай свойскай жывёлы, прыносіў у хату шчасце.

Дбайны гаспадар імкнуўся да Багача cкончыць усе палявыя работы і нават пачысціць і схаваць да вясны земляробчы інвентар. Cвяточны дзень не толькі падсумоўваў зробленае, але і настройваў на далейшыя работы. Сяляне казалі: “Багач – бярыся за рагач (саху), ідзі пад авёс гараць”; “Прыйшоў Багач – кідай рагач, бяры сявеньку, сей памаленьку”. У некаторых мясцінах Беларусі жанчыны хадзілі па ільнянішчах і на кожным прыгаворвалі: “Няхай будзе лён такі доўгі, колькі мы прайшлі”.

На Багач сяляне імкнуліся адпачыць ад гаспадарчай працы: хадзілі адзін да аднаго ў госці, ладзілі кірмашы і гулянні, хлопцы выглядалі сабе нявест, дзяўчаты жаніхоў.

У гэты дзень назіралі за надвор’ем і паводзінамі жывёл. Напрыклад, калі раніцай туман, то хутка пойдуць дажджы, калі ж дзень ясны, то добрае надвор’е пратрымаецца да канца кастрычніка; калі жывёла імкнецца на пашу вельмі рана, то і зіма будзе ранняя.

Узвіжанне, ці Звіжанне - назва аднаго з восеньскіх святаў, што прыпадае на 27 верасня. У народнай свядомасці гэта свята ўспрымалася як паварот сонца на зіму: “На Узвіжанне апошні сноп з поля пайшоў, птушкі ў вырай паляцелі”, – казалі нашы продкі.

У гэты дзень адзначаецца Узвіжанне Крыжа Гасподняга ў гонар падзей 335 года, калі быў знойдзены крыж, на якім распялі Хрыста. Святкаванне Узвіжання працягваецца дзевяць дзён: з вечара 27 верасня (13 верасня паводле старога стылю) і да 5 лістапада (21 верасня паводле старога стылю). У дзень Узвіжання Святога і Жыватворнага Крыжа Гасподняга трымаецца пост – не дазваляецца есцi малочныя прадукты, яйкі, рыбу.

Пасля распяцця Хрыста, каб вучні і паслядоўнікі не маглі пакланіцца мясцінам, звязаным з Яго імем, рымскі імператар Адрыян загадаў на месцы Галгофы паставіць паганскае капішча. Але ўсё змянілася пры імператары Канстанціне Вялікім, які першым з рымскіх імператараў спыніў ганенні на хрысціян. Канстанцін накіраваў у Ерусалім сваю маці, царыцу Алену. Вяртаючыся ў Канстанцінопаль, Алена ўзяла з сабой частку Крыжа, які знайшла, і цвікі. Імператар Канстанцін загадаў узвесці ў Ерусаліме на Галгофе храм Уваскрасення Хрыстова, у якім бы захоўвалася Труна Госпада. Храм быў асвечаны 13 верасня 335 года. На наступны дзень, 14 верасня, устаноўлена было святкаваць Узвіжанне Святога і Жыватворнага Крыжа.

Напярэдадні гэтага свята ў вёсках будавалі новыя капліцы, на скрыжаванні дарог або каля крыніц ставілі новыя крыжы. Усё гэта рабілася ў знак удзячнасці за сабраны ўраджай і як абярэг ад зла, хвароб і нястачаў. У гэты дзень у некаторых вёсках наладжвалі абход – “хрэсны ход”, каб “замкнуць” усіх жыхароў вёскі і іх падворкі на зіму ад мору, вайны.

27 верасня ішлі ў царкву, каб пацалаваць Жыватворны Крыж, памаліцца за хворых, нядужых, бедных. Казалі: “Калі на Узвіжанне з верай памаліцца каля Крыжа, то ён і мёртвага падыме”.

Па народных назіраннях, на Узвіжанне гадзюкі сыходзяць у невядомую краіну, якая называецца “выраем” ( вядомы яшчэ назвы Ірый, Вірый). Таму існавала забарона хадзіць у лес 27 верасня. Лічылася, што ўзвіжанскі ўкус змяі смяротны для чалавека. Калі га́ды накіроўваюцца ў “вырай”, то наперадзе іх выступае змяіны цар. У народзе існавала павер’е, што чалавек, які выпадкова сустракаў такую працэсію, павінен 6ыў хуценька разаслаць перад змяіным царом чыстую белую хусцінку. У знак падзякі цар пакідае на хусцінцы карону. Чалавек жа з падобнай спадчынай становіцца празорлівым.

У гэты дзень асабліва ўважліва зачынялі дзверы, вароты, вокны, каб змеі, якія “пайшлі пад зямлю”, не трапілі ў хату, хлеў ці ў падпечак.

Дзень Узвіжання лічылі неспрыяльным для пачатку вялікіх і важных спраў, не гулялі вяселляў: меркавалі, што ўсё пачатае ў гэты дзень скончыцца поўнай няўдачай ці не прынясе карысці, таму што адбываецца барацьба паміж нячыстым і добрым, паўстае адна сіла супраць другой.

Таксама ў гэты дзень не ішлі з просьбай да ўлады, не падпісвалі ніякіх важных дамоў, не елі капусты (каб увесь год не было пуста), не білі бізуном жывёлу (не будзе весціся), не сварыліся, каб не было пасля разладу ў сям'і, не працавалі на агародзе. У гэты дзень нельга нічога аддаваць з дому ці пазычаць што-небудзь.

У некаторых рэгіёнах на Узвіжанне пачыналі капаць познюю бульбу і збіраць журавіны, а таксама ссякаць капусту. Узвіжанская “капусная талака” – адна з такіх спрадвечных традыцый. Дапамагалі ўдовам, адзінокім, сталым людзям.

Восеньскае свята Пакровы (Пакравы, Пакроў) адзначаецца 14 кастрычніка. Царква тлумачыць назву як пакрывала Божай Маці – знак дапамогі ўсім пакутнікам на свеце. У аснове свята – паданне пра з'яўленне Божай Маці ў Канстанцінопалі ў 910 годзе.

У народнай трактоўцы Пакровы атрымалі больш шырокі сэнс: у гэты дзень адзначалася сустрэча Восені з Зімою. Са святам Пакроваў звязвалі і заканчэнне працы ў полі.

Саму назву, паводле народных вераванняў, звязвалі таксама з першым інеем, які “пакрываў” зямлю, паказваючы на блізкасць зімовых халадоў. Прыкладна з гэтага часу палілі печы ў хатах і ацяплялі жытло, пачыналі сваю працу ткачыхі і папрадухі. З Пакроваў пачыналіся дзявочыя вячоркі і час восеньскіх вяселляў. У гэту вясельную пару хлопцы па вёсках выглядалі сабе нявест, а тыя напярэдадні Пакроваў варажылі на замужжа: набіралі ў фартух апалае лісце і пасля вытрасалі з прыполу: куды вецер панясе, туды і замуж ісці.

Дзяўчаты маліліся да Божай Маці, каб пакрыла іх галаву вясельным вянком ці жаночым галаўным уборам, як пакрывае зямлю снег: “Cвята Пакрова, пакрый зямельку лісточкам, а галоўку вяночкам”; “Святы Пакроў, пакрыў ты траву лісцем, зямлю снегам, пакрый жа ты і мяне, маладу, чапцом!”.

Свята Пакровы сабрала шмат прыказак, прыкмет і парадаў: “Святы Пакроў накрыў зямлю жоўтым лістом, маладым сняжком, ваду лёдам, пчалу мёдам”, рыбу луской, дрэва карой, птаху пяром, дзеўку чапцом”; “Святы Пакроў стагі пакрыў: першы стажок дранічкамі, другі стажок саломкаю, трэці стажок белым снегам”; “Праў футра да Пакроваў – не то не будзе цеплыні”. Калі вавёрка выліняла да Пакроваў, восень будзе добрая. Калі ад Пакроваў да свята Усіх Святых (1 лістапада) краты зямлю точаць, то зіма будзе снежная і марозная.

Лічылі, што калі на Пакровы выпаліць у печы дровамі з яблыні, то ў хаце ўсю зіму будзе цеплыня. Гаспадыні, падпальваючы печ у святліцы, прыгаворвалі: “Бацюшка-Пакроў, напалі нашу хату без дроў”. Каб зберагчы дзяцей ад прастуды, перад Пакровам іх аблівалі на парозе хаты вадою скрозь рэшата.

Пакровы – апошні дзень збору садавіны, грыбоў. Гаварылі, што зіма закрывае лета, а Бог ставіць пячаткі на зямлі пасля Пакроваў, і да вясны ніхто не можа знайсці скарбаў.

Да Пакроваў у хаце мылі, чысцілі, прыбіралі, наводзілі парадак. Рыхтаваліся пачастункі з садавіны і гародніны новага ўраджаю, варылі мёд, брагу.

Пакровы лічыліся надзейным паказальнікам надвор’я на дастаткова аддаленыя дні і нават на цэлыя поры года: “Калі да Пакрова снег не пакрые зямлю, то і на Каляды не будзе снегу”; “Якое надвор’е ў дзень Пакроваў, такое яно і будзе і ўсю зіму да вясны”; “Калі да Пакроваў не было снегу, не будзе яго яшчэ два тыдні”.

Асабліва пільна сачылі на Пакровы за накірункам ветру: з якога боку ён быў у гэты дзень, з таго боку ён павінен дзьмуць і ў бліжэйшую зіму. Дажджлівы дзень на Пакровы – прыкмета таго, што на наступны год пчолы збяруць багата мёду.

Дзяды – свята беларускага народнага календара, якое адзначаецца 2 лістапада, гэта дзень памінання продкаў (“дзядоў”). У славянскай міфалогіі слова Дзяды азначае таксама душы продкаў.

Існуе некалькі відаў свята Дзяды, якое адзначаецца ў розныя дні: Масленічныя, Стрэчаньскія, Радунічныя, Траецкія, Спасаўскія, Стаўроўскія, Пакроўскія, Вялікія (Змітраўскія), Міхайлаўскія, Піліпаўскія.

Кожны дзень перад святам меў сваё значэнне: панядзелак не лічыўся спрыяльным для пачатку сур’ёзных спраў, іх трэба было пачынаць у аўторак; чацвер быў чыстым, пятніца – жаноцкай, субота – дзень ушанавання продкаў, што адышлі ў нябыт. У гэты дзень уся сям’я мылася ў лазні, пакідала крыху вады і венік для Дзядоў. Перад Дзядамі парадкавалі могілкі, бо лічылася грахом не прыбраць іх, ды і душы памерлых пакрыўдзяцца.

У цэнтры свята – вячэра ў памяць аб памерлых сваяках. Верылі, што на гэта свята душы памерлых прыходзяць да сваіх нашчадкаў і, нябачныя, частуюцца за сямейным сталом. Не шкадуючы прыпасаў, гатавалі вячэру. Продкаў трэба было добра пачаставаць, іначай яны нашлюць неўраджай і розныя няшчасці. У некаторых мясцінах на рытуал запрашалі гасцей (звычайна сваякоў, суседзяў, а часам і жабракоў). Перад тым, як сесці вячэраць, гаспадар тры разы абыходзіў са свечкай стол, адчыняў акно, дзверы і клікаў па імёнах продкаў.

На стол ставілі розную колькасць страў – дзе цотную, дзе няцотную (сем, адзінаццаць, дванаццаць). Сярод страў былі варанае і смажанае мяса, бліны, клёцкі, кісель, гарох з макавым малаком, крупнік з грыбамі або рыбай, верашчака з каўбасой. На стол ставілі Дзедаўскую чарку і Дзедаўскую міску, куды гаспадыня клала ежу, а гаспадар наліваў гарэлкі. У час вячэры гаварылі толькі ціха і толькі пра продкаў, узгадвалі іх учынкі, парады.

Пасля вячэры гаспадар казаў: “Святыя Дзяды, вы сюды прыляцелі, пілі, елі, ляціце ж цяпер да сябе!” На стале пакідалі рэшткі страў, бо думалі, што душы продкаў будуць частавацца яшчэ да раніцы. Пасля вячэры свечку тушылі хлебнай скарынкай або блінам. Iснавала прыкмета: калі дым пойдзе ўверх – добра, а калі ў бок дзвярэй, то ў сям’і нехта памрэ. Паводле павер’я, калі не спаць ноч пасля Дзедавай вячэры, то можна ўбачыць Дзядоў.