Каляндарныя святы і абрады беларусаў. Модуль 2

У традыцыйным календары беларусаў адным з самых рытуальна нагружаных і важкіх быў паварот зімы на лета, які прыпадае на 21 снежня. Ён успрымаўся як вельмі важная падзея – падаўжаўся дзень, адбываліся відавочныя змены ў прыродзе.

Каляды – адно з галоўных святаў у гонар зімовага сонцазвароту. Само слова “каляды” мае паходжанне ад лацінскага calendae (“календы”) – назва першага дня кожнага месяца (ад таго кораня пайшоў і “каляндар”), а таксама ад старажытнай назвы сонечнага дыску – Кола.

На паганскае святкаванне каляднага сонцазвароту наклалася хрысціянскае свята нараджэння Хрыста – Раство, якое адзначаецца па грыгарыянскім календары 25 снежня, а па юліянскім 7 студзеня (розніца складае 13 дзён).

Каляды маюць шэраг абрадаў, насычаны сапраўднымі тэатралізаванымі карнаваламі, павер’ямі. Яны пачыналіся Піліпаўскім пастом (6 тыдняў), каб сустрэць галоўнае свята года чыстым і душой і целам. Самі Каляды працягваліся 2 тыдні: пачыналіся з Куцці 24 снежня (заканчэнне посту), затым 25 – Раство Хрыстова, 31 – Шчодрык (Новы год), 6 студзеня – Вадохрышча.

Да Каляд абавязкова адказна рыхтаваліся. Прыбіралі хату, упрыгожвалі яе саламянымі павукамі, лялькамі і зоркамі. Стараліся пашыць новае адзенне, абавязкова памыцца на Куццю ў лазні. Замест навагодняй яліны быў адмыслова ўпрыгожаны сноп збожжа на покуці, які ўносілі ў хату ў першы дзень Каляд і трымалі там да апошняга дня свята.

Каляды – свята вясёлае. Нельга было рабіць ніякую працу – ні ткаць, ні прасці, ні рыхтаваць дровы – можна было толькі весяліцца, каб падтрымаць сілы святла сваім настроем ды бадзёрасцю.

Асаблівае месца ў святкаванні Каляд адводзілася абрадаваму сталу і святочным стравам. Стол, вядома, павінен быць багатым, каб у наступным годзе мець добры ўраджай і здароўе. Пад абрус на стол клалі сена (Хрыстос, як нарадзіўся, ляжаў на сене). Пасля вячэры кожны з сям'і выцягваў сцяблінку з-пад абруса: па яе даўжыні меркавалі, які лён уродзіць, што каго чакае ў будучым годзе. Сена са стала пасля скормлівалі каровам – гэта павінна было зберагчы іх ад ваўкоў і паспрыяць павелічэнню надоеў малака. Кожная, нават самая бедная, сям'я на Каляды даставала са схованак мяса ды каўбасы, сала, арэхі, яблыкі, мёд. Галоўная страва на Каляды – куцця (ячневая каша).

У першы дзень ладзілася “посная куцця”. На стале былі стравы з рыбы, гародніны, грыбоў, сушанай садавіны, мёду, і, безумоўна, тая самая ячневая каша-куцця з мёдам. Варылі яе таксама незвычайна: а другой гадзіне ночы старэйшая жанчына ў сям’і ішла ў свіран па зерне, а старэйшы мужчына – па ваду. Ваду і зерне нельга было чапаць да таго моманту, як будзе гатова печка. Нарыхтаванай такім чынам куцці надавалася асаблівае магічнае значэнне: яна павінна была даваць усім здароўе, моц, удачу. Вячэра пачыналася, калі на небе з'яўлялася першая зорка (як нарадзіўся Хрыстос, у небе з'явілася зорка). Пачынаў вячэру, як звычайна, cам гаспадар.

Рэшткі куцці падкідвалі пад столь, каб ячмень наступным годам урадзіў высокі. Пасля гэтага крупы скормлівалі хатнім птушкам. На асобнай талерачцы была і каша для Зюзі, зімовага бога, каб улагодзіць яго, бо маразы на Каляды былі самымі моцнымі.

На Каляды, асабліва ў першы вечар – на Куццю, прынята было збірацца разам, усёй сям’ёй, прычым запрашалі на святкаванне і продкаў. Лічылася, што яны разам з усімі садзяцца за стол, і калі спадабаецца ім вячэра – абавязкова “замовяць слоўца” і дапамогуць жывым ва ўсіх істотных справах.

Другая куцця – тоўстая, багатая, шчодрая – ладзілася праз тыдзень. Як вынікае з назвы, у гэты вечар на стале былі стравы з мяса разнастайных гатункаў – варанага, смажанага, печанага, каўбасы, вяндліны, куцця са шкваркамі.

Трэцяя куцця – вадзяная – прыходзілася на канец Каляд – Вялесаў дзень, 6 студзеня. Магчыма, такую назву яна атрымала пазней, ужо ў хрысціянскія часы, таму што супадала з царкоўным святам Вадохрышча.

У апошні вечар Каляд, на трэцюю куццю, праводзіўся абрад “запісвання” Каляд. Гаспадар крэйдай маляваў крыжы на ўсіх дзвярах, каб нячыстая сіла, што ўцякла падчас вясёлага свята, не змагла залезці ў хату ці ў хлеў.

Немагчыма ўявіць Каляды без варажбы. Яна пачыналася ў першы ж дзень і заканчвалася апошнім. У час зімовага сонцастаяння для нашых продкаў адчыняліся дзверы паміж светам існасці і мроі, жывых і памерлых, усё было прасякнута чароўным духам таямніцы. Час лічыўся спрыяльным не толькі для ведзьмакоў ды нячысцікаў, што насылалі на зямлю траскучыя маразы, але ж таксама і для варажбы, заклёнаў ды абярэгаў. Варажылі на ўраджай, на жаніцьбу ды прыплод хатняй жывёлы – каго што больш цікавіла. Кідалі на дарогу чаравікі, пыталіся імёны суджаных, лілі воск у сцюдзёную ваду, а самыя смелыя хадзілі варажыць у лазню.

На працягу калядных тыдняў сярод старэйшага пакалення быў звычай хадзіць у госці да родных і сяброў. Частавалі гасцей звычайна каўбасамі, стравамі з мяса, птушкі, рыбы, гарэлкай.

Вельмі распаўсюджанымі былі ў час Каляд жартоўныя жаніцьбы, своеасаблівыя гульні, якія мелі мэтай пазнаёміць моладзь. У атмасферы гульні, “несапраўднасці”, гумару моладзь знаёмілася ды разбівалася па парах, і вельмі часта здаралася, што складзеныя падчас калядных гульняў пары летам ці пад восень ладзілі сапраўднае вяселле.

Адной з самых яркіх традыцый, што дайшла да сучаснасці, з'яўляецца калядаванне. Калядоўшчыкі, якія прыходзяць “здалёку, звысоку”, “у гадочку адну ночку”, дапамагаюць звычайнаму селяніну адчуць сябе асобай, далучанай да вялікага стварэння, а вяселле, шумлівыя гулянні могуць напалохаць злыдняў, што павылазілі з таго свету, ды аберагчы людзей.

Моладзь збіралася разам, пераапраналася ў строі татэмных жывёл (мядзведзя – увасабленне Вялеса, карову, казу, каня - сімвалы дастатку, багацця, бусла – што лічыўся талісманам удачы, ладу) і хадзілі па хатах, спяваючы калядныя песні з пажаданнямі ўсяго найлепшага, услаўляючы сілы святла і граючы на музычных інструментах. Галоўныя песні прысвячаліся гаспадару і яго сям'і:

• У нашага дзядзькі двор гараджоны,
• У нашага дзядзькі двор гараджоны,
• Дай, Божа, яму шчасця, здароўя!
• А ў тым двары ды тры карысці.
• Ды тры карысці, ды тры радасці.
• Адна радасць – ясна сонейка,
• Другая радасць – часты зорачкі,
• Трэцяя радасць – ясен месячык.
• Ясна сонейка – то жонка яго.
• Часты зорачкі – дробны дзетачкі.
• Ясен месячык – то сам гаспадар.

Гаспадары ж, каторых яны наведалі, давалі ў падзяку розныя прысмакі. Часцей за ўсё гэта былі арэхі, гарбузікі, пернікі і печыва, сухая садавіна, пазней – цукеркі.

Адмовіць калядоўшчыкам у пачастунках было тое самае, што наклікаць на сябе няміласць усіх татэмных жывёл, пазбавіць сябе дабрабыту на ўвесь наступны год. З поўнымі мяшкамі пачастункаў калядоўшчыкі збіраліся ў вялікай хаце ці на вуліцы, дзе разам “прыгаворвалі” дары, палілі вогнішчы, спявалі ды танцавалі, каб сваёй бадзёрасцю і ўзнятым настроем дапамагчы светлым сілам атрымаць перамогу над цёмнымі. Пераапрананне ў маскі мела асаблівы сэнс. Чалавек, апрануўшы маску, ужо быў не самім сабою, і мог дазволіць сабе больш, чым звычайна.

На Каляды насілі саламяную, асветленую знутры зорку, на якой былі намаляваны розныя казачныя фігуркі. Калі зорку вярцелі, то гэтыя фігуркі бегалі. У дахрысціянскія часы зорка была ўвасабленнем сонцазвароту, а з прыняццем хрысціянства набыла сімволіку Бэтлеемскай зоркі, якая асвяціла месца цудоўнага нараджэння Хрыста. Спявалі хрысціянскія калядкі:

• Зямля і неба, зямля і неба
• Радасна спяваюць,
• Анёлы свету, анёлы свету
• Дзіва абвяшчаюць.
• Хрыстос радзіўся,
• Бог аб'явіўся,
• Анёлы граюць,
• Бога вітаюць,
• Пастушкі спяаюць,
• Галовы схіляюць,
• Цуда, цуда абвяшчаюць.
• У Бэтлееме, у Бэтлееме
• Вясёла навіна:
• Святая Дзева, Святая Дзева,
• Нарадзіла Сына.

Чатырнаццаць калядных вечароў называлі святымі. Увесь калядны час забаранялася працаваць. Лічылася, што калі будзеш нешта рабіць, да прыкладу, шыць або сячы дровы, то гэта абавязкова выльецца ў нейкую бяду. Калі ж раптам правіла “не працаваць” парушалася, то напрыканцы каляднага перыяду праводзілі такі абрад: бралі стары галень – венік без лісця, вымяталі хату, клалі на парог і секлі на некалькі частак, а пасля выкідвалі ў агонь або на сметнік, пазбаўляючыся такім чынам ад граху.

Грамніцы, альбо Стрэчанне - зімовае свята народнага календара, якое адзначаецца 15 лютага (па старым стылі 2 лютага). Назва паходзіць ад паганскага бога Грамаўніка (Перуна) - бога веснавых навальніц і дажджоў, якія спрыялі расліннасці. Паводле іншых меркаванняў, свята названа так таму, што святы Юрый нібыта выпрабоўвае на нячыстай сіле свае стрэлы і менавіта з гэтага дня ўжо можна пачуць грымоты.

Другая назва свята – Стрэчанне. З’явілася ў VI стагоддзі на тэрыторыі Рымскай імперыі і трактуецца як своеасаблівая повязь Старога Запавету з Новым. Усталявана ў памяць аб сустрэчы немаўляці Езуса Хрыста са старцам Сімяонам і Ганнай-прарочыцай у Ерусалімскім храме.

У гэты дзень у храмах асвячаюць свечкі, якія называюцца грамнічнымі. Як свечкі былі асвечаны, іх тушылі пераварочваннем кнота ўніз і хавалі за пазуху. Пасля вяртання дадому гаспадар браў свечку, жонка запальвала яе, і адбываўся абавязковы абрад крыжавання. Спачатку бацька абпальваў крыжападобна валасы на сваёй галаве, потым жонцы і ўсім астатнім у сям’і згодна ўзросту. Пасля гэтага ўся сям’я гуртам ішла ў хлеў, дзе свечкай крыжы рабіліся на поўсці кожнай жывёліны. Затым гаспадар дакранаўся палаючым кнотам да сцен, вушакоў, дзвярэй.

Грамнічнай свечкай асвячалі пастаўленыя на зімоўку вуллі. Пасля абраду свечку тушылі, прыносілі ў хату і хавалі за бажніцу ці ў куфар. Каб злыя духі не ўкралі гаючую і засцерагальную моц грамнічнай свечкі, яе, паводле павер'я, трэба было трымаць далей ад чужых вачэй, каб ніхто не ведаў, дзе яна схавана, і нават не здагадваўся, што яна ёсць у хаце. Людзі здаўна лічылі агонь свяшчэннай стыхіяй. Яго баяліся, яму пакланяліся, грамнічную свечку ашчадна захоўвалі цэлы год, бо лічыляся, што яна абараняе жыллё ад перуна (навальніц з грымотамі).

На Грамніцы асвячалі таксама ваду, якая мела аднолькавую моц з той, што бралі на Вадохрышча. Ваду часта выкарыстоўвалі адначасова са свечкай. Калі хлопец ішоў служыць у войска, то маці з бацькам акраплялі яго на выхадзе з хаты асвячонай вадой і ўголас гаварылі наступныя словы: “Божухна, захавай цябе”.

У народзе свята ўспрымалася, як час сустрэчы зімы з летам, спявалі стрэчаньскія песні:

• А ў нас сёння Стрэчанне, Стрэчанне,
• Зіма з летам стрэлася, стрэлася.
• Лета зіму піхнула, піхнула
• I ножачку звіхнула, звіхнула.
• Зіма пайшла плачучы, плачучы,
• Лета пайшло скачучы, скачучы.

Як заўважалі нашы продкі, “Калі на Грамніцы певень нап’ецца вадзіцы, дык на Юр’я (6 мая) вол наесца травіцы”, “Як на Грамніцы адліга, з ураджаю будзе хвіга”. Нашы продкі лічылі, што цёплыя Грамніцы абяцаюць такую ж вясну.

Гэты дзень не праходзіў незаўважаным. Пасля яго сяляне-мужчыны ладзілі ўжо сохі і бароны, рыхтуючыся да веснавых прац у полі, а сялянкі-жанчыны зноў сядалі за кросны.

Вадохрышча, Хрышчэнне - свята народнага календара, што прыпадае на 19 студзеня, дзень завяршэння Калядаў, звязаны з культам асвячэння вадой. У хрысціянскай традыцыі ў гэты дзень адзначаецца хрышчэнне Хрыста ў рацэ Іардан Янам Хрысціцелем.

На Вадохрышча ў храмах адбываецца асвячэнне вады, якую некалі бралі з бліжэйшай рэчкі, прасякаючы на лёдзе вялікі крыж.

Народ верыў у цудадзейную сілу такой вады: яе давалі выпіць хвораму, ёю асвячалі новую хату перад тым, як засяліцца, вуллі, каб лепш вяліся пчолы, у ёй першы раз купалі дзіця, абмывалі нябожчыка перад пахаваннем, асвячалі поле перад сяўбою, у ёй нявеста мылася перад шлюбам.

Хрышчэнская вада – вада вялікага асвячэння, агіясма, што ў перакладзе з грэчаскай мовы азначае “вялікая святыня”. “Як прынясеш гэту ваду – сам вып'еш і ў хляве асвеціш – усюды, і каб гэта вада была ў цябе год. І яна ніколі не бывае мутнай”, – казалі старэйшыя. Лічыцца, што хрышчэнская вада змывае ўсе грахі. Таму існуе звычай пасля малебна на Вадохрышча акунацца ў ваду. Той, хто падчас Калядаў адзяваў маскі, павінен быў абавязкова пакупацца ў палонцы, каб ачысціцца ад грахоў. Дом і гаспадарку таксама засцерагалі ад нячыстай сілы. Для гэтага гаспадар дома ставіў крэйдай крыжыкі над брамай, дзвярыма, вокнамі.

На Вадохрышча дазвалялася выконваць некаторыя сялянскія работы, забароненыя на працягу ўсіх Каляд. Мыцца ў лазні, мыць хату ці бялізну на Вадохрышча дазвалялася, толькі пакуль не “засвяцілася вада”, што адбываецца каля поўдня; з таго часу толькі “засвечаную ваду” можна піць.

У ноч на Вадохрышча калодзеж пакідалі адкрытым.

На Вадохрышча выконвалі магічныя рытуалы і варажылі на гаспадарку: часалі лён, каб такой жа гладкай была жывёла ў хляве; лавілі шапкамі і фартухамі падкінутую жменю гароху і па злоўленых гарошынах падлічвалі, колькі ягнятаў народзіцца; па дыме ад запаленай лучыны меркавалі, адкуль увесну трэба чакаць прылёту пчаліных раёў і, адпаведна, у які бок разварочваць вуллі; раскідвалі перад вадзяной куццёй па чатырох баках хаты жытнёвае зерне на багаты ўраджай. Дзяўчаты, варожачы на суджанага, пералічвалі калы ў плоце: калі плот заканчваўся цотнай лічбай – быць у пары, калі не – яшчэ год заставацца ў дзеўках; з куццёю ў роце беглі на вуліцу і пыталіся ў першага сустрэчнага імя (так маглі называць будучага мужа).

На Вадохрышча прыпадалі самыя вялікія маразы, пасля якіх зіма паступова паварочвалася на лета. У народзе казалі: “Трашчы, не трашчы, прайшлі Вадохрышчы – не к Ражству, а к Пятру”, маўляў, больш лютых маразоў ужо не будзе. Вадохрышча было днём, паводле якога вызначалі будучае надвор`е: на Вадохрышчы вельмі сцюдзёна – у жніво вельмі горача. Спрабавалі прадказаць і якасць будучага ўраджаю: “На Вадохрышча дзень цёплы – будзе хлеб цёмны”.

Масленіца (Сырны тыдзень, Запусты, Масленка) у народнай традыцыі звязана з адраджэннем зямлі. Асноўная мэта свята – провады зімы, жаданне хуткага надыходу вясны. Назва паходзіць ад таго, што ў канцы лютага – пачатку сакавіка сялянскія гаспадаркі станавіліся багатымі на малако (каровы паспявалі ўжо ацяліцца), таму асноўная ежа была малочнай. Пачынаўся мясапусны тыдзень – пусты ад мяса.

Бліны – традыцыйная масленічная страва. Першы блін абавязкова клалі на падаконнік для продкаў або аддавалі бедным, прымаўляючы: “Першы блін за спачын”.

У беларусаў здаўна была традыцыя: гаспадар разразаў накрыж бліны, кожны з сям’і браў асобную чвэрць, скручваў і мачаў у тварог ці ў масла, пры гэтым казалі: ”Масла на стале – Масленіца на дварэ”.

Масленічныя гулянні – неабходны атрыбут свята, ім уласцівая надзвычайная весялосць. Дзяўчаты, маладзіцы ўбіраюцца ў лепшыя строі. Моладзь наладжвае гушканне на арэлях, коўзанне з горак на санках, гучаць масленічныя песні.

Увесь масленічны тыдзень дзяліўся на дзве часткі: вузкая Масленіца і шырокая Масленіца. Вузкая Масленіца – першыя тры дні: панядзелак, аўторак і серада, а шырокая – гэта апошнія чатыры: чацвер, пятніца, субота і нядзеля.

Масленічныя абрады паходзяць ад Аўласа. У Беларусі захавалася прымаўка: “На Аўласа бяры каўшом масла”. На кожны дзень масленічнага тыдня існавалі свае абрады.

Панядзелак (яшчэ мае назву “сустрэча”) – ішлі ў госці адзін да аднаго сваты. У гэты ж дзень рабілі пудзіла, з якім пасля хадзілі па вёсцы. Аўторак (“зайгрыш”) – аглядалі нявест. Серада (“ласуха”) – зяць прыходзіў на бліны да цешчы. Чацвер (“разгул”) – пачыналася шырокае святкаванне Масленіцы з гульнямі, танцамі, вогнішчамі. Пятніца (“цешчын вечар”) – цешча ішла на бліны да зяця. Субота (“залоўчыны вячоркі”) – нявесткі запрашалі ў госці заловак і іншых родных мужа. Даравальная нядзеля (“праводзіны”) – людзі прасілі прабачэння адзін у аднаго за нанесеныя крыўды, прыміраліся, каб потым без крыўд і з чыстым сэрцам пачаць Вялікі пост. Лічылася, што ў гэты дзень трэба сесці за стол сем разоў, бо ўсіх чакаў пост, які працягваўся сем тыдняў. У старажытнасці ў гэты дзень хадзілі ў лазню. Увечары, калі сям’я сядала за стол сёмы раз, усе ў апошні раз перад постам елі мяса, паміналі продкаў. Рэшткі святочнай ежы спальвалі, посуд старанна мылі, нагадваючы адзін аднаму: “Не ўсё кату Масленіца, будзе і Вялікі пост”.

Кульмінацыяй свята, яго галоўным абрадам было само развітанне з зімой. У апошні дзень масленічнага тыдня рыхтавалі кола, запальвалі вогнішча, спальвалі сабраныя паўсюль рэчы і ляльку Зімы, якія вывозілі на поле, на самы высокі пагорак, дзе былі пасеяны азімыя. Спальванне чучала сімвалізавала сабой развітанне з зімой і сустрэчу доўгачаканай вясны.

Народныя традыцыі свята маюць шмат прыкмет: напрыклад, чым вышэй узляціш, гушкаючыся на арэлях, чым далей скоцішся з горкі – тым даўжэйшы будзе лён; чым шчадрэй памажаш блін маслам – тым багацейшы будзе ўраджай у бягучым годзе; пякліся кожны дзень бліны з рознай мукі – пшанічнай, аржаной, грэцкай – каб уся збажына добра ўрадзіла.

Старажытнае свята, напоўненае жартамі, гульнямі, ігрышчамі, карагодамі, не сышло ў нябыт. Яно і цяпер, як вясёлыя провады зімы, асветлена радасным чаканнем блізкага цяпла, вясновага абнаўлення прыроды.