Каляндарныя святы і абрады беларусаў. Модуль 2

Сёмуха, Тройца, Зялёныя святкі, Зелянец – старажытнае земляробчае свята. Яго вытокі звязаны з культам зеляніны, шлюбу і продкаў родавога грамадства. Сімвалізуе канец вясны і пачатак лета: “На Зелянец – вясны канец”.

Перад святам прыбіралі і ўпрыгожвалі хату, падворaк, ганaк, браму аерам, галінкамі бярозы, клёна, рабіны, дуба. Прыбіралі могілкі. У першы дзень свята асвячалі лугавыя і палявыя зёлкі, якія захоўвалі на працягу года і верылі ў іх магічную, абараняльную моц.

Сёмуха святкуецца пасля Вялікадня на сёмым – Русальным – тыдні. Русалкі – міфічныя істоты, што паходзяць, згодна з паданнямі, ад тапельцаў і няхрышчаных душ, пануюць у гэты тыдзень на зямлі, то хаваючыся ў жыце, лесе ці балоце, то выходзячы апоўначы на бераг ракі і гушкаючыся на галінах дрэў. Злавіўшы чалавека, які па неасцярожнасці завітаў у іх уладанні, русалкі маглі заказытаць сваю ахвяру да смерці, таму, паводле народнага пераканання, хадзіць у лес альбо купацца на Русальным тыдні было вельмі небяспечна, асабліва апоўдні і апоўначы: гэты час здавён лічыўся спрыяльным для ўсіх нячысцікаў.

Жанчыны не займаліся на гэтым тыдні ткацтвам і шыццём, не мылі бялізну і не бялілі лён. А маладыя дзяўчаты на Русальным тыдні гарэзвалі: апраналі доўгія кашулі, закрывалі твар валасамі і хаваліся ў гушчары, каб знянацку выскачыць і напалохаць хлопцаў.

У канцы Русальнага тыдня жанчыны і дзяўчаты ладзілі абрад “Провады русалкі”. Каб ушанаваць і задобрыць русалак, яны развешвалі на галінках дрэў і кустоў, што раслі каля вады, палотно ці вопратку і спявалі:

• Правяду русалку, правяду,
• Ды й асінкаю заламлю,
• Каб тая русалка
• Па жыце не хадзіла,
• Майго жыта не ламіла.
• Маё жыцейка дробнае,
• Ды ў каласку буйнае.

Правёўшы русалак, жанкі вярталіся, плялі вянкі, якія затым кідалі на жыта. На наступны дзень знаходзілі свае вянкі, разрывалі, абсыпалі імі градкі, каб не было чарвякоў. Русалкі лічыліся не толькі шкоднікамі, але і ахоўнікамі пасеваў, таму людзі імкнуліся іх не крыўдзіць.

Маладыя дзяўчаты з песнямі хадзілі ў лес. Абіралі там маладыя бярозкі і звівалі паміж сабой стужкамі, каб атрымаліся такія ўпрыгожаныя вароты. Пасля праз іх праходзілі, як бы яднаючыся з прыродай, паказваючы сусвету, што гатовы пайсці замуж і нараджаць дзетак. Таксама палілі вогнішча, на якім пяклі яечню – абавязкоаую страву свята, якую ўсе дзяўчаты павінны былі пакаштаваць, бо гэта давала здароўе для будучых дзеткак. На Сёмуху ладзілі фэсты, маёўкі, карагоды, танцы, гульні, спявалі траецкія песні:

• Тройца, Тройца, Святая Багародзіца,
• Пасею жыта, ды няхай зародзіцца.

Існаваў на Сёмуху надзвычай цікавы абрад – “Ваджэнне куста”. Самую прыгожую дзяўчыну выбіралі на ролю “куста”. Ішлі ў лес. Наламаўшы кляновых галін, дзяўчаты звязвалі тоўстыя іх канцы ніткамі, рабілі куст. На яго надзявалі другі, меншага памеру, апраналі дзяўчыну ў зеляніну з ног да галавы. У такім уборы гераіня ішла на чале грамады дзяўчат па вёсцы з песнямі:

• Прывялі куста зеляненькага клёну,
• Дай нам, пане, хоць па залатому.
• Дай нам, пане, тры барыла гарэлкі,
• Прывялі куста да харошай дзеўкі.
• Да не тут кусту стоем стаяці,
• Трэба кусту піці-есці даці.

Пранёсшы “куст” некалькі разоў, яго разрывалі на вуліцы і спяшаліся падабраць лісты. Казалі, што яны дапамагаюць ад нарываў – дастаткова размачыць у вадзе і прыкласці да болькі.

На Сёмуху варажылі. Ішлі надвячоркам у гай, дзе дзяўчаты, а зрэдку і замужнія кабеты звівалі галінкі бяроз накшталт вянка. Кожны вянок прызначаўся для пэўнай асобы: бацькі, маці, сястры, мужа, дзяцей. Праз тыдзень ішлі правяраць захаванасць вянкоў: калі тыя заставаліся свежымі – абяцалася шчасце задуманаму чалавеку, калі ж былі засохлымі – значыла, што век яго будзе кароткі. Свята лічылася добрай парой для вяселляў.

Першая серада пасля Сёмухі звалася Градавай. На яе не працавалі ў гародах, каб не наклікаць град на свае палеткі. Чацвер Траецкага тыдня меў назву “сухі”. У суботу, напярэдадні Пятроўскага посту (“Пятровіцы”), у некаторых мясцінах праводзілі летнія Дзяды. А ў нядзелю, праз тыдзень пасля Сёмухі, адбываліся загавіны на Пятроўскі пост.

Купалле - старажытнае земляробчае свята, якое адзначаецца ў ноч з 24 на 25 чэрвеня (па старым стылі) і з 6 на 7 ліпеня (па новым стылі). Здаўна вядома як свята ўшанавання сонца і росквіту зямных сіл. Гэтa час лeтнягa coнцacтaяння, кaлi ciлa i мaгyтнacць coнцa дacягaюць нaйбoльшaгa ўздзeяння.

Старажытнае “Купала” азначала “сярдзітае”, “гарачае”, “ускіпаючае гневам”, “раз’юшанае” – менавіта так продкі ўяўлялі сонца і яго цудадзейную сілу. У час свята людзі дзякавалі і іншым магутным стыхіям – Агню, Вадзе, Зямлі. З купальскім святам звязаны цікавыя абрады.

Першым рытуалам Купалля было ўрачыстае запрашэнне на свята. Мoлaдзь зaпaльвaла дoўгiя пaxoднi і з вяcёлымi пecнямi aбыxoдзiлa двapы, зaпpaшaючы ўcix нa cвятa. У час абходу кідалі вянкі на стрэхі хат нежанатых хлопцаў і незамужніх дзяўчат. Хлопцы збіралі па вёсцы старыя рэчы, сухое ламачча, якое засталося з Зялёных святак. Дзяўчаты ішлі на луг збіраць купальскія (святаянскія) зёлкі - багаткі, руту, браткі, папараць, васількі, купену і інш. Лічылася, што зёлкі, сабраныя на Купалле, маюць асаблівую лекавую моц. Частку іх пакідалі ў хаце на лекі, на ўжытак у ежу, некаторыя ўтыркалі ў сцены будынка, частку выкарыстоўвалі на вянкі для купальскага гадання.

Цэнтральнае месца сярод абрадаў і гульняў займала купальскае вогнішча. Яшчэ ў XIX стагоддзі яго запальвалі, тручы адзін кавалак дрэва аб другі, і спявалі: “Не дзеўка агонь клала, сам Бог раскладаў”.

Іcнaвaлa пaвер’e, штo кyпaльcкi aгoнь вaлoдae нeзвычaйнaй гaючaй ciлaй, тaмy бaцькi cпaльвaлi нa вoгнiшчы кaшyлькi xвopыx дзяцeй, вepaчы ў aбaвязкoвae выздapaўлeннe мaлыx, дзядyлi i бaбyлi, кiдaючы ў кyпaльcкae вoгнiшчa cтapыя, нeпaтpэбныя pэчы, пpaciлi бaгaтaгa ўpaджaю. Дзяўчаты скакалі праз вогнішча, каб паваражыць на замужжа: калі да спадніцы прычэпіцца некалькі іскрынак, хутка прыедуць сваты. Верылі: калі пераскочыць праз агонь, то можна ачысціцца ад усяго кепскага, што назбіралася на працягу года. Калі маладая пара пераскочыць праз вогнішча, узяўшыся за рукі, яна ўжо ніколі не расстанецца.

Іcнaвaў цiкaвы cтapaдaўнi звычaй: тoй, xтo xaцeў нaбpaццa ciлы i пpыгaжocцi, пaвiнeн быў гoлым выкyпaццa ў paнiшняй кyпaльcкaй pace.

На Кyпaллe зaпaльвaлі i ўздымaлі нa выcoкaй жapдзiнe кoлa, пaдoбнae дa coнцa. Як тoлькi aгoнь пaчынaў згacaць, кoлa пycкaлi з гapы. I кaцiлacя янo дa paчнoгa цi aзёpнaгa бepaгa, pacпыpcквaючы вaкoл icкpы, acвятляючы нaвaкoллe.

Усю ноч палымнела купальскае вoгнiшчa. Усю нoч вaдзiлi xлoпцы i дзяўчaты кapaгoды, cкaкaлi пpaз aгoнь, кaб ачыcцiццa. Агонь купальскага вогнішча прыносілі дадому і запальвалі ў печы, каб захаваць часцінку яго дабраславення.

Са святам звязана шмат дзіўных легенд і паданняў. У народзе верылі, што ў гэту ноч рэкі свецяцца прывідным святлом, расліны і жывёлы размаўляюць, а сонца на золку “гуляе”. Па зямлі ходзяць ведзьмы, чэpцi, чарадзеі, лесавікі і духі, якія імкнуцца нашкодзіць чалавеку. Кaб зacцepaгчыcя aд ix, людзi кiдaлi ў жытa гaлaвeшкi, нa пapoг xлявoў клaлi кpaпiвy. Кoнeй нa Кyпaллe ў нaчнoe нe вывoдзiлi.

Убачыць цуды, зразумець мову звяроў і птушак, знайсці схаваныя скарбы і прадбачыць будучыню можна было, калі знойдзеш кветку папараць, якая зацвітае, згодна з павер’ямі, усяго раз у год. Але ж адшукаць яе мог толькі вельмі смелы чалавек. Як cвeдчыць пaдaннe, гэтa квeткa з’яўлялacя ў дpымyчым лece якpaз y гэтy цyдoўнyю нoч. Цвiлa янa ўcягo нeкaлькi iмгнeнняў, і cцepaглa яe aд людзeй нячыcтaя ciлa. Taгo, xтo нaвaжвaўcя нaблiзiццa дa квeткi, янa мaглa пaзбaвiць poзyмy цi спалохaць дa cмepцi. Смеламу мaглo i пaшaнцaвaць, кaлi ён cycтpaкaў y лece кyпaльcкaгa дзядкa, які збipaў гэтыя вoгнeнныя квeткi ў мaлeнькi кoшык. Сycтpэўшы дзядкa, тpэбa былo мoўчкi пacцяліць пepaд iм бeлae пaлaтнo, а ён тaкcaмa мoўчкi клaў тyды aднy чapoўнyю квeткy. А кaб чэpцi нe aдaбpaлi яe, тpэбa былo paзpэзaць дaлoнь пpaвaй pyкi i ўcтaвiць y пapэз пaпapaць-квeткy. Людзi шчыpa вepылi, штo тoй, xтo знaxoдзiў квeткy, нaбывaў незвычайныя здoльнacці.

Абaвязкoвым рытуалaм cвятa былi вянкi, якiя пycкaлi нa вaдy. Па вянках варажылі: дзяўчыны кідалі іх у ваду і глядзелі, да якога берага паплыве вянок – туды і замуж пойдзе. Далучаліся да варажбы і хлопцы: пара разам кідала вянкі ў ваду: калі яны плылі побач, усё будзе добра, калі ж адплывалі адзін ад аднаго – ладу не будзе. Кепскім знакам лічылася, калі вянок тануў: гэта было прадвесцем цяжкай хваробы альбо нават смерці.

Заканчвалася свята ля ракі. Там назіралі за гульнёй сонца на паверхні вады. Звычай сачыць за ўзыходам сонца, якое на Купалле ўзыходзіла “іграючы”, звязаны з земляробчай варажбой: ясны ўзыход з пераліўным бляскам быў добрым знакам на ўрадлівае жніво. Назіранне трэба было весці, альбо прыжмурыўшы вочы, альбо не міргаючы, каб не перашкодзіць сонцу. Пры гэтым спявалі:

• А на Купалу
• Рана сонца йграла,
• Рана сонца йграла.
• На добрыя годы,
• На цёплыя росы,
• На хлябы-ўраджаі.

Жніво ўяўляе сабой працяглы комплекс абрадаў і рытуалаў – ад Зажынак да Дажынак і восеньскага Багача. Магло працягвацца ад 12 ліпеня да 27 верасня.

Жніво – гэта вяршыня гаспадарчай дзейнасці земляроба. Хлеб быў святыняй для сялян, і да ўборкі яго з поля прыступалі з пачуццём асаблівай адказнасці і святасці. У пярэдадзень жніва вымывалі хату, бялілі печ, засцілалі стол новым белым абрусам, выпраўляліся зажынаць у белам чыстым адзенні. Толькі чыстымі рукамі і з чыстым сэрцам можна брацца за адказную працу.

Жніво пачыналася з агляду гаспадаром свайго поля ў апошні раз. Затым адбываўся рытуал “пакрыцця поля”. Зранку на Зажынкі маладзіца, што нядаўна выйшла замуж і прыйшла жыць у новую сям’ю, з дзяўчатамі нажынала першы сноп, абвязвала яго наміткай ці ручніком. Падкідаючы сноп угору, дзяўчаты з маладой жанчынай вадзілі карагоды, спявалі:

• Пашлі, Божа, многа збожжа,
• Крыта поле, крыта!
• Нарадзі хлеба пры дарозе,
• Каб было ўсім гожа
• І не пуста на кожным возе.

Пасля гэтага зажынальніцы, “пакрыўшы поле”, вярталіся з прыпевамі:

• Крыта, крыта!
• Поўна, сыта!
• Божа, памажы,
• Хлеба ўрадзі.

Гаспадыня з дочкамі ішла на поле, віталася з ім: “Добры дзень, ніўка, ядраное жыта!” Першай зжатай жменяй каласоў старэйшая жняя падпяразвалася, потым нажыналі сноп, які часта называлі гаспадаром, прыпісвалі яму магічныя здольнасці, усяк ушаноўвалі: ставілі на покуці, зерне з яго дамешвалі ў насенне для азімай сяўбы. Сноп-гаспадар быў у цэнтры зажынкавых песень:

• Прасіўся снапок ў дзевачак:
• “Ой, звіце, дзевачкі, вяночак,
• Занясіце мяне ў стадолу,
• Палажыце мяне ў старону.
• Няхай я ў стадоле пагашчу,
• Пакуль на ніваньку зноў пайду”.

У дзень Зажынак у хаце была святочная вячэра, спявалі жартоўныя песні, прыпеўкі, але разыходзіліся рана, бо трэба было на досвітку ісці на сапраўднае жніво. Яго пачыналі са словамі: “Працаваць усім жадаем, з новым хлебам усіх віншуем, каб у добрую пару жніво пачаці і ў добрае надвор’е скончыць.” У час Жніва спявалі працяжныя песні, часцей за ўсё ідучы дамоў: “А ў нашага пана”, “Ой пара дамоў, пара”, “Сонейка нізенька, вечарок блізенька”.

Шмат абрадаў было ў апошні дзень Жніва – Дажынкі. У гэты дзень дажынаць жыта ў гаспадара збіралася жаночая талака. Самы распаўсюджаны абрад быў “завіванне барады” – зжынанне апошніх нязжатых каласоў і рытуальна магічныя дзеянні з сярпамі. Перад тым, як зжаць “куст-бараду” (апошняе жыта), кожная жанчына павінна была пакачацца па ім, каб на другі год быў добры ўраджай. Тады “завівалі бараду”.

“Завіваць бараду” азначала скручваць жгутам, згінаць, надаваць круглую форму. Абрад павінен быў забяспечыць добры ўраджай на будучы год. Падчас “завівання бaрады” спявалі:

• Уём мы, уём мы бараду,
• Ой, ды завіваем.
• На ніве вялікай,
• На паласе шырокай,
• Ды на гары, на высокай.

Затым “куст-бараду” зразалі і клалі ў апошні нязвязаны сноп, выпраўляліся з песнямі дахаты. “Барада” павінна была захаваць урадлівую сілу зямлі і перадаць яе наступнаму ўраджаю.

Завяршаліся дажыначныя абрады святочным пачастункам у хаце гаспадара жніва. Часам гэта суправаджалася занясеннем у хату апошняга снапа і дарэннем гаспадару вянка, сплеценага з каласоў. Асноўнымі абрадавымі стравамі на Дажынках была густая каша з аўсянай мукі з салам і маслам, якая, па народных уяўленнях, садзейнічала ўрадлівасці збажыны будучага года, “дзежань” – талакно, замяшанае на кіслым малацэ ці вадзе; пірагі з кашай, яечня, бліны з сытай, піва, віно і мёд. У канцы дня гучала апошняя песня:

• Дажалі, дажылі,
• Дажынкі сустрэлі,
• Каравая пачалі,
• Талакна праведалі.

Усe дажыначныя абрады былі скіраваны на тое, каб аддзякаваць ніве за хлеб, захаваць яе плён на наступны год.

2 жнiўня – свята старазапаветнага прарока Iллi, апекуна земляробства i абаронцы ад нячыстай сiлы. Прарок жыў у Ізраільскім царстве ў IX стагоддзі да Раства Хрыстова.

Лічыцца, што Ілья быў дбайным змагаром чыстай веры і рэзка выступаў супраць ідалапаклонства і бязбожнасці.

Ільін дзень успрымаўся як канец лета і пачатак восені, аб чым сведчаць прыказкі: “Ілля жніво пачынае, а лета канчае”, “На Іллю да абеда лета, а пасля абеда восень”, “Ілля нарабіў гнілля”, “Прыйшоў Пятрок - сарваў лісток, прыйшоў Ілля - сарваў два”.

Жнівеньскія дажджы і бясконцыя маланкі ў народзе называліся “aрабінавымі” (“рабінавымі”) начамі і пачыналіся са свята Іллі. Дзень паступова рабіўся карацейшым, таму познім летам казалі: “Ілля-прарок дзве гадзіны звалок”, “З Іллі працаўніку дзве ўгоды: ноч доўгая ды вада халодная”. Маланкі на свята Іллі лічыліся лекавымі, а дажджавую ваду ў гэты дзень сяляне збіралі, каб мыцца ёю.

Ілья – заступнік грому, нябеснага агню, дажджу. На Ільін дзень прынята было не выганяць жывёлу на пашу – яе магла заспець навальніца ці град, нязменныя спадарожнікі прарока.

Калі на Ільін дзень ідзе дождж, гэта лічыцца добрай прыкметай: будзе ўраджай у наступным годзе, а таксама дождж змые грахі і благія думкі.

У дзень святога Iллi забаранялася працаваць – за парушэнне забароны разгневаны прарок мог спалiць маланкай селiшча, пабіць градам поле або пакараць засухай i сухавеямi.

Раніцай жа ў Ільін дзень неабходна памыцца расой. Пасля Iллi забаранялася купацца ў рэках i азёрах. Казалі: “Ілля ільдзінку ў ваду ўкінуў”. А яшчэ верылі, што гэтай парой чэрцi хаваюцца ад стрэлаў прарока Iллi ў ваду i могуць зацягнуць чалавека на дно.