Гуканне вясны
Галоўным для вясновага цыкла народных святаў было адраджэнне і аднаўленне прыроды.
Гуканне вясны святкавалася 14 сакавіка. У поўдзень моладзь збіралася гуртам і ішла за ваколіцу на ўзвышша – высокія месцы вясною першымі вызваляюцца ад снегу. Там раскладалі вогнішча – ачышчалі зямлю, вадзілі карагоды, якія лічыліся магічнымі (“Дзе карагод ходзіць, там жыта родзіць”), гушкаліся на арэлях (чым вышэй арэлі падляталі, тым вышэй будзе расці лён і іншыя расліны), спявалі вяснянкі, заклікаючы вясну:
- Благаславі, Божа, зіму замыкаці,
- Зіму замыкаці, вясну загукаці.
- Дай, Божа, на жытачка род,
- Дай, Божа, на жытачка род,
- На статачак плод,
- Людзям на здароўе.
Часта ў вяснянках звярталіся да птушак, просячы іх прынесці вясну.
- Жавароначкі, прыляціце - у-у-у-у!
- Вы нам лецейка прынясіце - у-у-у-у!
- А зімачку забярыце - у-у-у-у!
- Бо нам зімачка надаела - у-у-у-у!
- Усе хлебушкі пераела - у-у-у-у!
Культ хлеба захаваўся ў печыве, якое на гуканне вясны рабілі ў выглядзе жаўрукоў, буслоў, паколькі птушка лічылася вестуном вясны. Звычайна выпякалася 40 штук - меркавалі, што ў гэты дзень прылятае столькі птушак ці нават выраяў. Печыва раздавалася дзецям. Яго падкідвалі ўверх пад спевы вяснянак, імітуючы рух птушак, што павінна было зрабіць хутчэйшым прылёт “сарака выраяў”, а значыць, і надыход цёплай пары.
Саракі
22 сакавіка – дзень вясновага раўнадзенсва. Гэты дзень лічыўся пачаткам абуджэння зямлі ад зімовага сну і меў назву Саракі. Ад яго пачыналі адлічваць яшчэ 40 дзён, па заканчэнні якіх можна было пачынаць сеяць. Калі на Саракі здараўся мароз, дык чакай яшчэ 40 маразоў. Кліматычныя ўмовы не дазвалялі памыліцца: пасееш рана – вымерзне, позна – высахне, і можна застацца без збожжа зімой. Таму нашы продкі так уважліва адносіліся да гэтага дня.
Ужо пазней, з прыняццем хрысціянства, гэты дзень стаў днём ушанавання памяці сарака Севасційскіх пакутнікаў.
Лічба 40 часта сустракаецца ў павер’ях і абрадах. На Саракі дзяўчаты ламалі 40 дошчачак, рвалі 40 вяровачак: вызвалялі зямлю ад злых сіл, якія яе трымалі, чакалі надыходу цяпла, “адпушчэння” дрэў, абуджэння ад зімовага сну ўсяго жывога і асабліва прылёту птушак: “На Саракі прыляцелі шпакі”.
У гэты дзень пяклі з цеста “кулікі” і выстаўлялі іх на даху, а таксама ў хляве – каб жывёла радзіла, у гумне – каб зерне вялося. Такія смачныя “птушкі” павінны былі прывабіць сапраўдных, а з імі і вясну. А таксама птушкі гналі прэч зімовых пачвар. Пасля ночы на даху “жаўрукі” ды “кулікі” пераходзілі да дзяцей, якім у гэты дзень упершыню дазвалялася выйсці з дому без абутку – каб набрацца сілы ад зямлі. Яны насіліся з “птушыным пячэннем”, насаджаным на доўгія галінкі, па вёсцы, заклікаючы птушак, а пасля з асалодай сваіх татэмаў елі, бо лічыліся яны магічнымі і прыносілі здароўе і дабрабыт. А яшчэ перакідвалі галінкі праз хату – на гнёзды для птушак. Той, у каго гэта атрымлівалася лепш, мог разлічваць на асаблівае шанцаванне ў гэтым годзе.
Часта “куліковыя” галовы аддавалі жывёле, каб яна лепш пладзілася. Ад вясенніх “кулікоў” пайшлі пазней і велікодныя “кулічы”.
На печыве ладзілі варажбу. У “жаўрукоў” запякалі розныя дробязі, і па тым, каму што дастанецца, рабілі прагнозы на будучае лета. Пярсцёнак прадракаў вяселле, шчэпка - пахаванне, капейка – багацце.
Пантэон славянскіх багоў таксама не заставаўся ў баку. На Сарaкі ўшаноўваліся Белабог – абаронца жыцця, чыё імя пайшло ад словазлучэння “на белым свеце” - на гэтым свеце, не “на тым”. І Жыва, яго жонка, багіня-маці, адказная за адраджэнне, абуджэнне зямлі і нараджэнне дзяцей. У гонар Белабога і Жывы спявалі песні, а іх выявы ўпрагожвалі першымі палявымі кветкамі.
Так, з песнямі, гульнямі, печывам нашы продкі сустракалі свята, ад якога да сяўбы заставалася яшчэ сорак дзён.
Камаедзіца
Камаедзіца - старадаўняе свята пакланення мядзведзю. Мае дахрысціянскае паходжанне. Яго спраўлялі ўвесну, калі заканчвалася спячка мядзведзя і звер вылазіў з бярлогі.
У Беларусі лічылі, быццам на Грамніцы – 15 лютага – мядзведзь пераварочваецца на другі бок, а на Дабравешчанне (Звеставанне) – 25 сакавіка – прачынаецца і выходзіць з бярлогі. Яго і сустракалі з добрымі зычэннямі.
На Камаедзіцу трэба было заручыцца прыхільнасцю мядзведзя, задобрыць яго, каб быў лагодны ды шкоды людзям не рабіў. На гэта была скіравана большасць святочных абрадаў.
На Камаедзіцу гатавалі і елі гарохавую кашу, якая разварвалася або ўправала так, што калі яе падавалі на стол, то яна была ў выглядзе камоў (адсюль назва свята), таксама гатавалі сушаны рэпнік, аўсяны кісель (жур).
Прыгатаваныя стравы былі любімай ежай мядзведзя і абавязковымі aбрадавымі стравамі святочнага абеду.
Пасля абеду сяляне ўжо не займаліся сваімі штодзённымі справамі, а святкавалі. Клаліся на палаці і пераварочваліся з боку на бок, імітуючы звычкі мядзведзя.
На тэрыторыі Беларусі свята зафіксавана на Бягомльшчыне, дзе былі вялікія лясы, у якіх вадзілася шмат мядзведзяў. Звяры часам шкодзілі хатняй жывёле і людзям. Свята перасталі адзначаць напрыканцы 19 стагоддзя.
Вялікдзень
Вялікдзень – галоўнае веснавое свята.
У дахрысціянскія часы ў першы велікодны дзень выходзілі з хат, каб убачыць усход сонца. Гаварылі, што ў гэты час сонца быццам “грае на ўсходзе”, пераліваецца рознымі колерамі. Такую “гульню сонца” звязвалі з “вяшчаннем на добрае лета” і шчаслівымі вяселлямі на працягу года. У гэты дзень не палілі ў печы, а тых, хто парушаў гэта правіла, страшылі, што ўлетку яго падвор’е спаліць Пярун.
3 прыняццем хрысціянства свята атрымала духоўны сэнс і ачышчальную моц, з’яўляецца выключна радасным і ўрачыстым для хрысціян усіх канфесій. Гэта свята перамогі жыцця над смерцю, якое адзначалася яшчэ ў часы апосталаў і было ўсталявана ў гонар Уваскрасення Хрыста.
У хрысціянскім календары Вялікдзень – рухомае свята і працягваецца 40 дзён. Святу папярэднічае Вялікі пост (у католікоў доўжыцца 40 дзён, у праваслаўных – 7 тыдняў).
У апошнюю нядзелю перад Вялікаднём адзначаецца Вербніца. У царкве ці касцёле ў гэты дзень асвячаюць галінкі вярбы. Прынёсшы вербачкі дадому, нашы продкі злёгку сцябалі імі тых, хто быў у хаце, перш за ўсё дзетак, і прыгаворвалі:
- Не я б’ю, вярба б’е,
- За тыдзень - Вялікдзень.
- Будзь здароў, як вада,
- І расці, як вярба!
- Будзь здароў на ўвесь год!
Галінкі ніколі не выкідвалі, клалі за бажніцу, утыкалі ў сцены, вокны, захоўвалі да наступнай Вербніцы, пасля спальвалі ў печы і попел рассыпалі па градках, лічылі: пры любых умовах і надвор’і заўсёды ўродзяць добрыя агуркі. Кожная гаспадыня выганяла на Юр’я сваю карову на пашу, злёгку сцябаючы па баках вярбой, з вербачкай селянін выходзіў засяваць поле, садзіць бульбу. Вербная галінка была патрэбная падчас першага грому: каб не баяцца навальніцы, елі па адной пупышцы, а затым перакульваліся на зямлі. Пачуўшы грымоты, гаспадыня запальвала грамнічную свечку, а вербныя галінкі клала на падаконнік з таго боку, адкуль насоўваліся дажджавыя хмары.
Да Вялікадня рыхтавацца пачыналі загадзя, яшчэ ў час Вялікага посту. Апошнія дні посту называліся чыстымі. У чысты чацвер, да ўсходу сонца, стараліся памыцца ў лазні. Увесь тыдзень старанна рыхтаваліся да свята: мылі сталы, лавы, падлогу, вокны, дзверы. Бялілі печ, а то і сцены. Вытрасалі сеннікі, перамывалі хатняе начынне, посуд. Раніцай мыліся крынічнай вадой, у якую клалі залатыя, сярэбраныя прадметы ці чырвонае яйка, каб быць увесь год чыстым і здаровым (“чырвоным, як яйка”). Варылі, пяклі, смажылі розныя стравы: булкі, пірагі, каўбасы, сала, фарбавалі і варылі яйкі.
Ідучы ў храм на малітву, з сабою бралі па кавалачку кожнай стравы: мяса, сала, пірог, яйкі, соль, – каб асвяціць i aпоўначы з усімі хрысціянамі сустрэць радасны час уваскрасення Хрыста.
У гэту ж ноч і тыя, хто заставаўся дома, імкнуліся не спаць. У хатах да ранку гарэла святло, запальвалі свечкі перад абразамі, маліліся Богу, расказвалі біблейскія паданні аб жыцці Хрыста, святых апосталаў і іншых святых.
Пасля літургіі святкаванне працягвалася дома. Уся сям’я, папярэдне памаліўшыся Богу, сядала за стол, каб разгавецца. Толькі цяпер упершыню пасля доўгага посту можна было ўволю паласавацца. Кожная страва на святочным стале мела свой сэнс: соль – духоўную моц; хлеб – сімвал штодзённых патрэбаў чалавека; выпечка і мясныя вырабы – знак дабрабыту; хрэн – сімвал горычы Хрыста, якую ён перажыў.
Самая галоўная страва на велікодным стале – яйка. Яно сімвалізавала сабой жыццё і пачатак усяго жывога. Ёсць хрысціянскае паданне аб тым, як Марыя Магдалена пераказала рымскаму імператару Ціберыю навіну: “Хрыстос уваскрoс!” і перадала ў падарунак звычайнае белае яйка. Ён адказаў: “Я хутчэй паверу, што гэтае яйка стане чырвоным, чым у тое, што чалавек можа ўваскрэснуць”. І ў тую ж хвіліну ў ягоных руках яйка змяніла колер – зрабілася чырвоным. Адсюль пайшла традыцыя фарбаваць яйкі. Фарбавалі велікодныя яйкі ў зялёны, блакітны, чырвоны, жоўты колер, рабілі яйкі-пісанкі, расфарбаваныя рознымі сімвалічнымі ўзорамі і колерамі. Такому яйку надавалася незвычайная сіла: яго закопвалі ў першую баразну ці на ўскрайку нівы, каб тая добра радзіла. Асвечаныя на Вялікдзень хлеб, соль, як і косткі ад велікоднага застолля, не выкідвалі – збіралі і аддавалі жывёле.
Скончыўшы разгаўленне, старыя ў доме клаліся спаць, а маладыя бралі чырвоныя яйкі і накіроўваліся на вуліцу гуляць у “біткі”. Стукаліся яйкамі, пераможцам аказваўся той, у каго яйка заставалася цэлае –”мацак”. Некаторыя шчасліўцы выйгравалі ажно поўную шапку чырвоных яек. Знаходзіліся і жартаўнікі, якія замест яек падстаўлялі пафарбаваны камень круглай формы і такім вясёлым падманам здабывалі перамогу. Таксама каталі яйкі: пускалі з нахіленай дошкі. Перамагаў той, чыё яйка закацілася далей за астатнія.
Асаблівасць беларускага Вялікадня – валачобнікі. На другі дзень Вялікадня мужчыны і хлопцы збіраліся ў вялікія (па 10-20 чалавек) гурты, хадзілі па вёсцы і спявалі ў кожным двары песні. Валачобны гурт паводзіў сябе годна, бо нёс выключна добрыя весткі.
Валачобныя песні – гэта гімн наступаючай вясне, сонцу, цяплу. Выконваліся толькі ў першыя дні Вялікадня пад акампанемент скрыпкі, радзей – гармоніка. Лічылася, што абходы двароў прыносяць пладавітасць для жывёлы, засцярогу ад розных прыродных стыхій. Валачобнікі віншавалі жыхароў хаты са святам, жадалі ім здароўя, добрага ўраджаю на полі, ухвалялі гаспадара, гаспадыню, іх дзетак:
- Дoбpы вeчap, пaнe гacпaдapy!
- Bяcнa кpacнa нa ўвecь cвeт!
- Зacпявaeм пecню вяльмoжнaмy пaнy,
- Як i для пaнa, тaкcaмa для пaнi.
- У пaнcкiм двapoчкy, як y вянoчкy,
- Сaдaм aбcaджoны, тынaм гapaджoны.
- Пaнcкaя нiвa бyдзe ўpaдлiвa.
- Пaнcкiя дзeткi, як y caдзe квeткi,
- Дa нaвyкi кeмны, y paзмoвe пpыeмны.
Гаспадары надзялялі валачобнікаў яйкамі, гарэлкай, пірагамі і іншымі стравамі са святочнага стала.
Абышоўшы ўсю вёску, валачобнікі наладжвалі застолле з цікавымі вясёлымі гульнямі, танцамі, песнямі, жартамі.
Вельмі радаснымі і жаданымі велікодныя дні былі для дзетак. Да іх у госці прыходзілі хрышчоныя маці і бацька, альбо дзеці самі наведвалі іх, атрымлівалі падарункі.
На паслявелікодным тыдні, у аўторак, паміналі памерлых родзічаў - адзначалі Радаўніцу. Людзі ішлі на могілкі і качалі на магілах велікодныя яйкі, там жа і частаваліся, пакідаючы трошкі гарэлкі і закускі для нябожчыкаў.
Юр’еў дзень
Юр’я, Юрай – старажытнае гадавое свята земляробчага календара. Адзначалася 23 красавіка (па старым стылі, па новым – 6 мая) у гонар заступніка жывёлы і гаспадаркі Юр’я.
Важнейшыя жыццёвыя функцыі, што надаюцца Юр’ю – “адамкнуць зямліцу – выпусціць расіцу”, “па межах хадзіць – жыта радзіць”, “па лужку хадзіць – коней, кароў пасвіць, цялятак запасаць – ад ліхадзееў замаўляць”. Свята было напоўнена шматлікімі абрадавымі дзеяннямі, песнямі, павер'ямі, прыкметамі.
На Юр’я першы раз выганялі жывёлу ў поле “на Юр’еву расу”, якой надавалася цудадзейная моц. Вечарам, напярэдадні свята, упершыню выводзілі на начлег коней, меркавалі, што на Юр’я ў ваўкоў замыкаюцца пашчы, і конскі статак з гэтага дня не рызыкуе зрабіцца ахвярай драпежнікаў. Каб “замкнуць” ваўкам зубы і аберагчы жывёлу, на падвор’і пад уязную браму клалі замок. Таксама стараліся, каб статак прайшоў праз руннае поле, акраплялі кароў Юр’евай расой, спадзеючыся, што гэта засцеражэ іх ад ведзьмаў, паспрыяе большым надоям малака.
Верылі: каб не хварэць, трэба з раніцы вымачыцца-выкачацца ў траве, бо Юр’ева раса лічыцца лекавай ад сурокаў, “ад сямi хвароб”. Расу нават збіралі ў місачку - лічылі, што святы Юрый асвяціў яе; прамываючы твар, прамаўлялі: “Будзь здароў, як Юр’ева раса”.
На Юр’я здзяйсняўся абрадавы абход палёў, варажылі пра будучы ўраджай, магічнымі дзеяннямі суправаджаўся выган жывёлы ў поле: гаспадар тройчы абыходзіў статак з запаленай грамнічнай свечкай, гаспадыня абкурвала жывёлу святаянскімі зёлкамі, пастух лёгка сцябаў кожную жывёліну вярбой.
Урачыстым быў абрад агледзін нівы. Для гэтага пяклі спецыяльны каравай. Гаспадар загортваў яго ў абрус, клаў у бярозавы кошык і з усёй сям’ёй выпраўляўся ў поле. З караваем абыходзілі ўсе свае палі, падышоўшы да апошняй жытняй паласы, даставалі з кошыка хлеб-каравай, клалі яго ў жытнёвую рунь, параўноўвалі вышыню сцябла з караваем, прамаўляючы: “Каб Бог даў, ды вырасла жыта, каб спяклі булку, ды смачная была“. Меркавалі: калі каравай хаваецца ў жыце, то ў гэтым годзе яно будзе добрае. Слухалі, як расце жыта. Пасля казалі малітву, вярталіся з караваем дадому, рэзалі яго на кавалкі па колькасці людзей у сям’і і частаваліся.
Увогуле ў гэты дзень стараліся ўсяляк задобрыць ніву. Moладзь збіралася каля жыта пад вечар: танцавала, частавалася, спявала юр’еўскія песні:
- Юр'я! Уставай рана.
- Юр'я! Умыйся бела.
- Юр'я! Вазьмі ключы.
- Юр'я! Выйдзі ў поле.
- Юр'я! Адамкні зямлю.
- Юр'я! Пусці расу.
Па надвор’і на Юр’я меркавалі пра ўраджай: калі быў густы дождж, дык жыта ўродзіць густое; калі імжа – будзе ў кароў шмат малака, бо трава будзе добрая; калі вада ў рацэ прыбудзе да Юр’я, лета будзе гарачае: калі на Юр’я ні снегу, ні дажджу – чакай сухога неўраджайнага лета.
Юр’я – пастухова свята. Гаспадары, выганяючы сваіх рагуль, частавалі пастушкоў караваем, салам. Гаспадыні давалі смажаныя яйкі, з якімі пастушкі тройчы абыходзілі статак, каб засцерагчы яго ад падзення, мору. І абавязкова пад бярозку клалі кавалачак хлеба, кажучы: “Гаспадар лесавы, палявы, балотны! Прымі нашу жывёлу, зберажы яе ад звера лютога, ад чалавека ліхога, здаровай дадому вяртай!”. Пасля ладзілі на пашы пачастунак, смажылі на вогнішчы сала, спявалі песні.