Сямейныя абрады. Модуль 2

Пахаванне, хаўтуры – цыкл сямейных звычаяў і абрадаў, звязаных з ушанаваннем памяці нябожчыка і праводзінамі яго ў апошні шлях. У стара- жытнасці на Беларусі існавалі пахавальныя абрады трупаспалення (агонь надзяляўся ачышчальнай сілай) і трупапалажэння; апошні замацаваўся з прыходам хрысціянства. У традыцыйным абрадзе пахавання цесна перапляліся язычніцкія і хрысціянскія элементы, у якіх выразна выявіўся культ продкаў.

Пасля смерці памыць і апрануць нябожчыка ў прыгатаваную ім загадзя адзежу, а таксама зрабіць труну і выкапаць дол на абраным месцы прасілі суседзяў. Абавязковым было чытанне над мёртвым псалтыра і адпяванне святаром. У труну клалі грошы, любімыя нябожчыкам рэчы ці прылады яго працы, змену бялізны, што адлюстроўвала веру ў замагільнае існаванне. Пахаванне звычайна адбывалася на трэці дзень пасля смерці. У час вынасу труны з хаты ўслед сыпалі зерне, каб нябожчык не забраў з сабой дастатак сям’і, а спрыяў блізкім у іх жыцці. Усе этапы пахавання суправаджа- ліся галашэннямі. На могілкі труну аднавяскоўцы неслі на плячах або везлі на возе, а зімой на санях, пазбягалі запрагаць жарэбных кабыл і коней, на якіх вазілі вянчаць і хрысціць. У праваслаўных труна была адкрытая, у католікаў – накрытая векам. Да могілак труну неслі з харугвамі і крыжам (у пахавальным шэсці ўдзельнічалі звычайна ўсе жыхары вёскі). Пасля апошняга развітання на могілках труну на ручніках або на вяроўках апускалі ў дол (тут жа на могілках прысутнічаў святар і служыў набажэнства). На магіле ставілі часовы крыж, які праз некаторы час замянялі больш даўгавечным або каменем. Пасля пахавання з могілак сваякі нябожчыка і прысутныя ішлі на памінкі. Самазабойцаў калісьці хавалі нямытымі і ў той адзежы, у якой яны сустрэлі смерць, а ў труну клалі прадмет, якім яны пазбаўлялі сябе жыцця. Хавалі іх за агароджай могілак або на месцы самагубства, у лесе, на скрыжаванні дарог (памінкі рабіць за- баранялася).

Хаўтурныя, або пахавальныя, галашэнні павінны былі адлюстроўваць смутак па бацьку, маці, дзеду, бабулі, сыну, дачцэ або блізкаму чалавеку. Яны ўзніклі ў глыбокай старажытнасці, грунтаваліся на веры ў бессмяротнасць душы, на кульце продкаў, іх мэтай было задобрыць нябожчыка, каб ён не шкодзіў жывым, а дапамагаў ім з "таго свету". Галашэнні выконваліся каля труны нябожчыка, калі яго выносілі з хаты, калі везлі на могілкі, пры развітанні з ім на могілках і апусканні труны , а таксама ў час памінкаў праз 9, 40/30 дзён, праз год. Пачыналі галасіць па нябожчыку пасля таго, як патухне свечка, якую давалі паміраючаму ў рукі пры агоніі (часцей за ўсё грамнічную). Жанчыны прытульваліся да нябожчыка, галасілі, але імкнуліся плакаць так, каб слёзы не капалі, таму што баяліся пагоршыць яго становішча на "тым свеце", у жыццё на якім яны верылі. У галашэннях адлюстраваліся ўяўленні аб "тым свеце", жыцці ў ім памершых, глыбокім смутку па нябожчыку, яго лепшых якасцях, ролі сям'і і ўзаемаадносін з ім, умовах жыцця і побыту і інш.

Народ надаваў сур'ёзнае значэнне галашэнням. Нашы продкі верылі, што дзякуючы галашэнням нябожчык атрымлівае адпушчэнне грахоў. Плач старых больш паважаўся, чым плач маладых жанчын, плач дарослай дачкі па бацьку меў большую вагу, чым плач жонкі па мужу, яшчэ больш важкім лічыўся плач малалетніх.

Гэта былі імправізаваныя творы, у якіх гучалі смутак і гора, глыбокі жаль з выпадку смерці роднага ці блізкага чалавека. Для гэтых твораў характэрна эпiчнасць апавядання: у адных расказваецца пра цяжкi жыццёвы шлях селянiна, у другiх малюецца карцiна горкага iснавання беднай удавы з дробнымі дзеткамi-сiротамi i iнш. Паэтыка беларускiх хаўтурных галашэнняў багатая на разнастайныя выяўленчыя сродкi. Яны эмацыянальна насычаныя. Укладваючы ў словы ўсю ласку i выказваючы гора i глыбокi смутак, мацi называе свае памершае дзiця лiсточкам зялёненькiм, цвяточкам чырвоненькiм, яблычкам недаспелым, салавейкам шэранькiм. У галашэннях шырока ўжываліся пяшчотна-ласкавыя звароты, словы-эпітэты: а мой раднюсенькі, а мой мілюсенькі; а мая матулечка, шэрая зязюлечка! Навошта нас пакінула, горкіх сіротачак?

У той жа дзень сваякі нябожчыка робяць памінкі. У беларускай памінальнай традыцыі стол заўсёды ставілі ў адну лінію (дапушчальнымі былі таксама дзве (абавязкова паралельныя) лініі, якія ні ў якім разе не павінны былі злучацца паміж сабой). Гэта сведчыла пра разрыў сямейнай пары і ўяўляла сабой сімвалічны калідор, па якім душа памерлага пераходзіла з гэтага ў іншы свет. Памінальны стол засцілалі адваротным бокам абруса, падкрэсліваючы тым самым выключнасць дадзенага выпадку з паўсядзённага і святочнага жыцця асобнай сям’і. Усе стравы на стол прынята было ставіць “парамі”, гэта значыць, што адна і тая страва павінна быць прадстаўлена як мінімум на дзвюх талерках. А калі гэтую ежу можна было палічыць, то і ў кожнай талерцы іх павінна была быць цотная колькасць. Усё гэта рабілася для таго, каб засцерагчы ўсіх прысутных за памінальным сталом ад адзіноты ў далейшым жыцці. За памінальны стол мелі права сядаць выключна тыя, хто быў на могілках. Дзеці і маладыя людзі, якія яшчэ не паспелі стварыць сем’і, не прымалі ўдзелу ў памінальным абедзе, а цяжарныя жанчыны ўвогуле не мелі права прысутнічаць на памінках (гэта, згодна з народнымі павер’ямі, пагражала здароўю будучага дзіцяці). Гатавалі стравы для памінальнага стала ў іншай хаце (ні ў якім разе не там, дзе стаіць труна з целам памерлага), звычайна ў суседзяў. У пахавальным абрадзе памінальны стол з’яўляецца настолькі важным, што без яго пахаванне не лічыцца закончаным. Выключэнне складае толькі пахаванне самазабойцаў (іх звычайна хавалі за межамі могілак і не ладзілі памінак, нават забаранялася галасіць па іх), паколькі дабравольны самастойны зыход з жыцця лічыцца хрысціянскай царквой самым цяжкім грахом.

Памінальны стол традыцыйна пачынаўся з куцці ці кануна. Куцця – пшанічная (звычайна з цэлых зерняў), рысавая, радзей – грэцкая каша з мёдам, запраўленая сытай. Куццю на памінкі імкнуліся пачынаць варыць у дакладны час, без хвілін. Напрыклад, роўна ў 9, 10, 11 гадзін. Першым куццю еў самы блізкі чалавек памерлага, або старэйшы з прысутных. Канун – страва, якую гатавалі з вады і мёду або цукру, дадаючы белы хлеб. Канун з’яўляецца традыцыйнай стравай толькі памінальнага абраду, што нельга сказаць пра куццю, якая шырока выкарыстоўвалася і ў каляндарнай абрадавасці, сімвалізуючы сабой бессмяротнасць, вечнасць жыцця. Канун або куццю перадавалі за сталом з рук у рукі, і кожны з прысутных павінен быў тры разы ўзяць частку гэтай стравы з агульнай талеркі. Ежа за памінальным сталом павінна была быць скаромнай, таму памінальныя стравы заўсёды былі даволі простымі. Былі распаўсюджаныя гарох з малаком, крупень з грыбоў, кіслая капуста, клёцкі, яечня, бліны і г. д. Калі на памінальны стол гатаваліся бліны, то першы з іх заўсёды аддавалі птушкам, якія, як лічылася, адносілі вестку на неба, дзе павінны былі прыняць душу памерлага. У некаторых мясцовасцях на памінальны стол таксама ставілі паляніцу (гарачы пшанічны хлеб), які не рэзалі нажом, а разрывалі на кавалкі рукамі. Па народных уяўленнях, парай, якая зыходзіць ад гарачага хлеба, прычашчаюцца душы памерлых, якія нябачна ўдзельнічаюць у памінальным абрадзе. Акрамя таго, на памінальным стале абавязкова павінны былі прысутнічаць стравы, якія памерлы любіў пры жыцці. У некаторых раёнах Беларусі існаваў асаблівы звычай пахавання незамужніх дзяўчат і нежанатых хлопцаў. Іх хавалі ў вясельным адзенні, а на памінкі пяклі вясельны каравай і шышкі, якія клалі на крышку труны і неслі на могілкі. Перад тым як закрыць труну, кавалкі каравая і шышкі раздавалі ўсім, хто прыйшоў развітацца з памерлым. Лічылася, што калі чалавек не паспеў стварыць сям’ю пры жыцці, то ён зробіць гэта пасля смерці, таму ён павінны быць цалкам гатовы да гэтага.