Паходжанне вясельнай абраднасці звязана з узнікненнем парнага шлюбу ў эпоху росквіту матрыярхату. Але паколькі гэты шлюб быў яшчэ вельмі нетрывалы і мог легка разладзіцца, то і яго абрадаваму афармленню спачатку не надавалася асаблівага значэння. Цырымоніі, якія суправаджалі шлюб маладых людзей, былі вельмі простыя, без асаблівай урачыстасці. Прытым сваёй формай яны рэзка адрозніваліся ад сённяшніх вясельных абрадаў.
Сённяшняя форма вясельнай абраднасці, відаць, пачала складвацца ў эпоху патрыярхату, калі пануючай формай шлюбу стала манагамія (аднашлюбнасць). У ёй не маглі не адбіцца светапогляд першабытнага чалавека, яго рэлігійныя ўяўленні. Многія рытуалы вяселля ўзніклі як магічныя дзеянні, якія павінны былі забяспечыць шчаслівае жыццё маладых.
Беларускае вяселле складвалася на аснове агульнаславянскіх звычаяў і абрадаў. Разам з тым у беларускім вяселлі нямала сваіх асаблівасцей, якія ўзніклі на розных этапах яго гісторыі. Пра іх вы і даведаецеся з матэрыялаў гэтага кадра.
Сватанне
Сватанне – гэта першае звяно ў зіхатлівым ланцугу вясельнай абраднасці. Сваёю формай яно вельмі нагадвае гандлёвую спрэчку, торг. Як сцвярджаюць даследчыкі гісторыі вясельнай абраднасці, гэта — не што іншае, як перажытак адной са старажытных форм шлюбу — куплі-продажу нявесты. Відаць, такім «торгам», які некалі праходзіў не жартам, а сур’ёзна, і вырашалася ў старажытнасці пытанне аб шлюбе маладых людзей.
Мэта сватання ў вясельнай абраднасці беларусаў – дамовіцца аб шлюбе. Калі ў сям’і прымалася рашэнне аб жаніцьбе хлопца, перш-наперш падбіралі сватоў. На Беларусі ў сваты, як правіла, хадзілі мужчыны, прытым абавязкова жанатыя. Удзел у сватанні жанчын таксама не выключаўся. Часцей за ўсё ў сваты хадзілі сват з бацькам жаніха або сват з самім жаніхом. Часта сваты бралі сабе ў дапамогу каго-небудзь яшчэ. У некаторых мясцовасцях у сваты выпраўлялася па пяць і болей чалавек. Вельмі рэдка ў сваты ішоў толькі адзін чалавек – у такім выпадку сватанне не заўсёды магло лічыцца сур’ёзным. У асноўным колькасць і склад сватоў залежалі не ад мясцовай традыцыі, а ад канкрэтных абставін. Напрыклад, без жаніха ў сваты можно было выпраўляцца толькі тады, калі нявеста і яе бацькі добра ўжо яго ведалі; інакш прысутнасць жаніха на сватанні была абавязковая.Галоўнай асобай у сватанні, а потым і ва ўсім вяселлі, быў старшы сват (маршалак, дружка, дружко, сват). На гэту “пасаду” выбіралі не абы-каго. Першае, што патрабавалася ад свата, – гэта, каб ён быў вясёлы, гаваркі, дасціпны, каб пры выпадку не лез у кішэнь па слова: ад яго ў многім залежала “весялосць” вяселля.
Нявесту для хлопца выбіралі часцей за ўсё яго бацькі, кіруючыся пры гэтым гаспадарчымі разлікамі і не заўсёды прымаючы пад увагу сынавы жаданні. Перш за ўсё глядзелі, ці багатыя ў нявесты бацькі, бо ад гэтага залежала, які будзе пасаг. Вялікая ўвага звярталася на працавітасць дзяўчыны. Каб даведацца пра заможнасць бацькоў нявесты, бацькі жаніха часам пасылалі яшчэ да сватання каго-небудзь на даведкі (сугляды).
Дзяўчына таксама не мела асаблівага права выбару жаніха. Калі з’яўляліся сваты, яна звычайна сыходзіла з хаты, даючы магчымасць вырашаць пытанне аб яе шлюбе бацькам. Бацькі ж, хоць і хацелі аддаць дачку замуж, тым не менш не выказвалі гэтага сватам. Для канчатковага рашэння яны выклікалі дачку і, калі тая прыходзіла, пыталіся ў яе, ці згодна яна выйсці замуж. Бацькі дзяўчыны таксама выпраўляліся часам у агледзіны – паглядзець гаспадарку бацькоў жаніха, пасля чаго вырашалі, працягваць далей гаворку аб шлюбе ці не.
Запоіны. Змовіны
Калі бацькі і дачка згаджаліся на шлюб, пачыналіся запоіны, на якіх і замацоўвалася гэта згода. Дамаўляліся аб дні змовін, ці заручын. Пасля запоін дзяўчына лічылася засватанай. Часам пра яе казалі, што яна запіта або заедзена яечняй (яечня ў многіх мясцовасцях была абавязковай на запоінах).
Але пасля гэтага шлюб яшчэ не быў абавязковым, ён мог разладзіцца. У такім выпадку вінаватым даводзілася вяртаць выдаткі супрацьлегламу боку. Часцей за ўсё запоіны адбываліся адразу пасля сватання і з’яўляліся як бы яго працягам. Таму часам сватанне і запоіны абазначаліся адным словам – запоіны, сваты і інш.
Змовіны (заручыны). Задача змовін – заручыцца згодай радні жаніха і радні нявесты на шлюб, больш пэўна замацаваць гэту згоду, канчаткова дамовіцца аб усіх падрабязнасцях вяселля. На змовіны, якія адбываліся ў хаце нявесты, запрашалася больш шырокае кола сваякоў нявесты і жаніха – усе яны як бы з’яўляліся сведкамі атрыманай згоды, дамоўленасці. Жаніх і нявеста часам абменьваліся пярсцёнкамі, што сімвалізавала згоду на шлюб. Пасля змовін адмаўленне ад шлюбу – ці з боку жаніха, ці з боку нявесты – было амаль немагчыма. Калі ж гэта ўсё-такі здаралася, тыя, па чыёй віне касаваўся шлюб, зноў-такі павінны былі аплаціць усе выдаткі. Але паколькі выдаткі на змовінах былі намнога большыя, чым на запоінах, то ўжо адно гэта стрымлівала бацькоў нявесты ці жаніха адмаўляцца ад шлюбу.
Зборная субота (дзявочы вечар, вянкі, зборны вечар)
Перад самым вяселлем у суботу вечарам у маладой збіраліся яе сяброўкі, адсюль і назва. Зборная субота – своеасаблівае развітанне нявесты са сваім дзявоцтвам, з сяброўкамі, з якімі пасля замужжа яна ўжо не мела права хадзіць на гулянкі. Дзяўчаты садзіліся за сталом і вілі вянкі, якія адыгрывалі важную ролю на вяселлі, сімвалізуючы сабой дзявочую чысціню, маладосць. Упрыгожанні з кветак і стужак рыхтаваліся не толькі для нявесты, але і для маладога, для шафераў і шаферак. Пра важнасць абраду вянкоў гаворыць тое, што дзяўчаты, перш чым прыступаць да работы, прасілі ў бацькоў нявесты – звычайна, тры разы – блаславіць іх вянкі віць.
Уючы вянкі, дзяўчаты спявалі песні. Асноўны матыў іх – развітанне маладой са сваім дзявоцтвам, са шчаслівым і бесклапотным жыццём у бацькоўскай хаце.
Як паказваюць многія апісанні вясельных абрадаў, на вянкі часта прыязджаў і жаніх з бацькам, сватам, музыкам і сябрамі. Усе разам частаваліся, жартавалі, спявалі песні, танцавалі.
Каравай. Пасад
Звычайна з замешвання цеста на каравай і яго выпечкі і пачыналася ўласна вяселле. Кожны момант падрыхтоўкі і выпечкі каравая (замешванне цеста, саджанне каравая ў печ, выманне яго і інш.) суправаджаўся адпа- ведным рытуалам і песнямі. Каравайных песень па сённяшні дзень захавалася ў беларусаў вельмі многа. Усе яны надзвычай паэтычныя, светлыя па настроі. Паэтызаваўся ўжо сам працэс падрыхтоўкі каравая. Так, жанчыны мясілі каравай ручкамі бяленькімі, перснямі залаценькімі, песнямі весяленькімі. Каравай у песнях адухаўляўся, пра яго спявалася як пра жывую істоту.
Аб важным значэнні каравая і звязаных з ім абрадаў сведчыць тое, што жанчыны, прыступаючы да кожнага этапа яго падрыхтоўкі, прасілі ў бацькоў блаславення. Калі каравай удаваўся, лічылі – гэта на шчасце. Асабліва радаваліся ўсе, калі каравай вырастаў настолькі, што для таго, каб выцягнуць яго з печы, трэба было вымаць некалькі цаглін. Заканчвалася выпечка каравая музыкай, скокамі.
Урачыстасць, асаблівая святочнасць абраду выпечкі каравая, яго паэтызацыя не выпадковыя. Каравай – гэта перш за ўсё хлеб. А хлеб у народзе – сімвал шчасця, дабрабыту, сімвал жыцця. Прысутнасць каравая на вяселлі азначала не што іншае, як пажаданне гэтага шчасця і дабрабыту маладой сям’і. Нездарма на вяселлі шмат рытуалаў, звязаных з караваем і наогул з зернем, з хлебам. Прычым усе гэтыя рытуалы праходзяць урачыста і весела.
Пасад – гэта форма блаславення жаніха і нявесты на шлюб, пажаданне ім шчаслівага жыцця. Нездарма нявесту ці жаніха садзілі пры гэтым на хлебную дзяжу, якая якраз і сімвалізавала шчасце, багацце. Сімвалам багацця лічыўся і вывернуты кажух, якім засцілалі дзяжу. Гэты звычай ідзе ад часоў, калі для задобрывання аграрных багоў прыносілі ім у ахвяру жывёл, напрыклад, авечак. Калматая шкура жывёл лічылася сімвалам багацця і ў іншых народаў.
Важнасць пасада падкрэслівалася яшчэ тым, што на дзяжу мелі права садзіцца толькі тыя маладыя, якія захавалі цнатлівасць. У адваротным выпадку пасад мог бы наклікаць на будучую сям’ю няшчасце і гора.
У абрадзе пасада перапляліся самыя розныя ўяўленні, звычаі. Тут перш за ўсё выразна праяўляюцца маральныя прынцыпы народа, яго высокія патрабаванні да чысціні ў паводзінах паміж дзяўчынай і хлопцам.
Прыезд дружыны жаніха па нявесту
Адным са старажытных звычаяў лічыцца ўмыканне нявесты жаніхом. І па сённяшні дзень нярэдка дарогу дружыне жаніха перагароджваюць жэрдкай або калодай, у асобных мясцовасцях перад дружынай зачыняюць вароты і не пускаюць яе ў двор; пры гэтым члены дружыны жаніха імкнуцца сілай завалодаць варотамі або пералезці праз іх. Гэта ўспрымаецца як цікавы ігравы момант, які надае найбольшую ўрачыстасць сустрэчы. Канчаецца ўсё заўсёды шчасліва: маладога ў рэшце рэшт вітаюць хлебам-соллю, запрашаюць у хату.
Праўда, перад тым, як пусціць дружыну жаніха ў двор, ад яе патрабуюць выкуп. “Выкупляе” сват як старэйшына дружыны, які доўга “таргуецца” з сяброўкамі нявесты, імкнучыся як мага менш даць грошай. Гэты жартоўны гандаль з’яўляецца перажыткам другога звычаю – куплі-продажу нявесты.
Вянцом усеагульнай святочнасці, радасці з выпадку нараджэння новай сям’і было вясельнае застолле. Вясельны стол абстаўляўся як мага багацей. Лічылася, што ён павінен сімвалізаваць заможнасць будучай сям’і. Рыхтавалі яго ў асноўным бацькі маладых. Але ўсе запрошаныя госці таксама прыносілі з сабой на вяселле спецыяльна прыгатаваныя прысмакі.
Жаніх і нявеста на ўрачыстым застоллі часта не елі і не пілі: існавала павер’е, паводле якога ўстрыманне ад яды і пітва на ўласным вяселлі забяспечвала маладым у будучым сямейным жыцці заможнасць. Дзеля гэтага часам і маці маладой ці маладога нічога не ела на вяселлі, пасціла. 3 той жа прычыны малады пры сустрэчы з бацькамі маладой выліваў за сябе паднесеную яму першую і другую чаркі гарэлкі: каб у яго сям’і ўсяго было даволі (аж цераз край лілося).
На вяселлі заўсёды падкрэслівалася, што малады і маладая – гэта адно цэлае. Таму перад імі клалі абавязкова толькі адну лыжку і адзін відэлец.
Адным з кульмінацыйных момантаў вяселля з’яўлялася дзяльба каравая. Аб важнасці гэтага рытуалу гаворыць тая ўрачыстасць, з якой ён праводзіўся. Каравай выносілі з каморы пад музыку. Звычайна рабіў гэта сват, які трымаў яго высока над галавой. Часам пад караваем бег хлопчык.
Дзяльба каравая пераважна адбывалася так. Сват разразаў яго на кавалкі і весела абвяшчаў аб гэтай важнай падзеі, запрашаючы вя- сельнікаў, каб яны ласкавы былі – на каравай прыбылі. У хаце маладой каравай дзяліўся паміж яе раднёй, а ў маладога – паміж яго. Першымі падыходзілі бацькі, якія клалі перад маладымі грошы ці іншыя падарункі або проста гаварылі, што яны вырашылі падараваць маладой сям’і (карову, свінню і г. д.). Пры гэтым яны выказвалі пажаданне маладым шчасця, долі, доўгага веку і атрымлівалі кавалачак каравая. Прыкладна тое ж рабілі астатнія сваякі і сябры маладых, што падыходзілі па чарзе – спачатку больш блізкія, а затым ужо дальнія і ўсе, хто жадаў.
Прыезд дружыны жаніха па нявесту
Надзвычай эмацыянальны момант вяселля – развітанне мададой з бацькоўскім домам. У час ад’езду маладой больш чым у якім моманце вяселля было ўсялякіх выкупаў. Малады павінен быў выкупіць і самую нявесту, і яе пасцель, адкупіцца ад сябровак маладой, якія не жадалі з ёй развітвацца.
Каля двара жаніха маладых сустракалі з вялікай урачыстасцю. Тут было шмат музыкі, песень, віншаванняў, сімвалічных дзеянняў, у якіх выказвалася радасць ад сустрэчы.
Часта маладыя павінны былі праехаць у двор праз агонь, раскладзены з саломы ў варотах. Лічылася, што калі яны гэта зробяць, то да іх не прыстануць ніякія чары.
У час сустрэчы маладых з раднёй жаніха добрай прыкметай лічылася частаванне салодкім. Маладая сыпала цукеркі, а маці жаніха ў дзвярах частавала маладых і ўсіх гасцей мёдам. Гэта зноў-такі было сімвалічнае пажаданне шчаслівага, “салодкага” жыцця як маладым, так і ўсёй радні і ўсім, хто прысутнічаў пры сустрэчы маладых.
Вясельная ўрачыстасць у хаце маладога праходзіла прыкладна гэтак жа, як і ў хаце маладой.
У канцы вяселля адбываўся рытуал праверкі здольнасці нявесты як гаспадыні, як работніцы наогул. У сямейным жыцці гэта, як вядома, мела вельмі важнае значэнне, ад гэтага залежала і тое, якія складуцца адносіны паміж маладой і свякрухай.
Часам у апошні дзень вяселля хто-небудзь з блізкай радні маладых запрашаў вясельнікаў да сябе на пачастунак. Гэты звычай меў назву перазоў. Перазовам называлася таксама ўзаемнае наведванне бацькоў маладых праз пэўны час пасля вяселля. Гэтым перазовам і заканчваўся ўвесь цыкл вясельнай абраднасці.
Прыклады рэканструкцыі вясельнай абраднасці:
Народны ансамбль народнай песні "Вяселле"
На Крупшчыне аднавілі фрагменты старадаўняга вясельнага абрада
Вяселле ў беларускіх традыцыях пачатку ХХ стагоддзя згулялі ва Ушачах