Сямейныя абрады. Модуль 2

Першай сярэдневечнай крыніцай, дзе змешчаны звесткі пра сямейны лад і сямейныя адносіны старажытных славян, у тым ліку і тых, што жылі на тэрыторыі Беларусі, можна лічыць старажытнарускі летапіс пачатку ХІІ ст. Аповесць мінулых гадоў, у якім, апрача іншага, характарызуюцца старажытнаславянскія шлюбныя і пахавальныя звычаі і абрады.

У эпоху Адраджэння з’яўляецца значная колькасць прац краязнаўча-этнаграфічнага характару. Так, у 1550 г. выходзіць кніга Міхалона Літвіна Аб норавах татараў, літвінаў і маскавіцян. Пад літвінамі тут разумеюцца жыхары ВКЛ. Аўтар параўноўвае лад жыцця, побыт, звычаі, сямейныя адносіны згаданых народаў. У 1582 г. паляк Ян Ласіцкі, што жыў доўгі час у ВКЛ, выдае сваю працу Пра рэлігію, ахвярапрынашэнні, вясельныя, пахавальныя абрады русінаў, маскавітаў, татар. Тут разгледжаны вясельныя і пахавальныя абрады. Вялікую цікавасць для даследавання сямейна-шлюбных адносін на Беларусі ў XVI ст. уяўляюць Статуты ВКЛ 1529, 1566 і 1588 гг. У іх прапісаны парадак выдання замуж дзяўчат як пры жыцці бацькі, так і пасля яго смерці, пазбаўленне пасагу і спадчыны ў выпадку, калі дзяўчына выходзіць замуж без згоды бацькоў і сваякоў. У першым Статуце рэгулюецца выданне замуж дзяўчат за іншаземцаў, прысутнічае норма, якая забараняе выдачу замуж без згоды дзяўчыны ці ўдавы. Другі і трэці Статуты, акрамя гэтага, утрымліваюць артыкулы, што рэгулююць парадак жаніцьбы ў Літве аседлых і неаседлых, маёмасныя правы шляхцянак, якія выходзяць за прасталюдзіна, удоў, што выходзяць замуж паўторна, а таксама парадак разводаў, парадак спадкаемства сумесна нажытай маёмасці, уводзяць забарону шлюбаў паміж блізкімі родзічамі.

У пазначаны перыяд вывучэнне сям’і і традыцыйнай сямейнай абраднасці беларусаў ажыццяўлялася як польскімі, так і рускімі даследчыкамі, а таксама і беларускімі энтузіястамі (пераважна настаўнікамі народных вучылішчаў, навучэнцамі гімназій, настаўніцкіх семінарый). Была апублікавана значная колькасць прац, у якіх апісваліся вясельныя, радзінныя і пахавальныя абрады (напрыклад, Вясковыя песні з-над Нёмана і Дзвіны (1839), Вясковыя песні з-над Дзвіны (1844) Я. Чачота, Апісанне Барысаўскага павету (1847) Я. Тышкевіча, Гмінныя песенькі пінскага люду (1851) Р. Зянькевіча, Беларусь (1840) А. Рыпінскага і інш).

Стварэнне ў 1845 г. Рускага Геаграфічнага таварыства (РГТ) садзейнічала павелічэнню колькасці этнаграфічных прац, у тым ліку і прысвечаных (непасрэдна ці ўскосна) сямейнай абраднасці беларусаў. Многія з іх публікаваліся ў выданні РГТ Этнаграфічны зборнік. Так, у трэцім выпуску Этнаграфічнага зборніка (1858 г.) змешчана праца А. Кіркора Этнаграфічны погляд на Віленскую губерню, трэці раздзел якой прысвечаны хатняму быту. У 1876 г. выходзіць праца Э. Івашкевіч Вяселле ў Свянцянскім павеце; у 1888 – 1891 г. у часопісе Вісла апублікавана праца Э. Яленьскай Вёска Камаровічы ў Мазырскім павеце, асобны раздзел якой прысвечаны апісанню становішча жанчыны, яе нераўнапраўю. Самай грунтоўнай працай гэтага этапу з’яўляецца Люд Беларускі. Вяселле. М. Федароўскага. У зборніку Беларускія песні, сабраныя І. І. Насовічам змешчаны падрабязныя апісанні вясельных абрадаў. Шматлікія запісы вясельных абрадаў і адпаведных песняў зрабіў М. Дзмітрыеў у Зборы песень, казак, абрадаў і звычаяў сялян Паўночна-заходняга краю (1869 г.).

П. Шэйн выдае трохтомнік Матэрыялы для вывучэння побыту і мовы рускага насельнітцва Паўночна-Заходняга краю (1887 – 1902 гг.). Першы том – Бытавое і сямейнае жыццё беларуса ў абрадах і песнях складаецца з дзвюх частак: 1) апісанні хрэсьбінных абрадаў з песнямі; 2) апісанні вясельных абрадаў з песнямі і пахавальных з галашэннямі. У канцы 80-х гадоў ХХ ст. з’яўляюцца найбуйнейшыя фальклорныя зборнікі. У працах М. Нікіфароўскага апублікаваны багатыя і разнастайныя матэрыялы пра сям’ю, сямейныя абрады, быт, адносіны. У яго працы Простанародныя прыкметы і павер’і (1897 г.) змешчана вялікая колькасць разнастайных прыкмет, што тычацца вяселля, радзін, цяжарнасці, пахавання. Значным этапам у даследаванні сямейных адносін і сямейнай абраднасці беларусаў стала навуковая дзейнасць М. Доўнар-Запольскага (Беларускае вяселле і вясельныя песні, 1888 г.; Сватаўство і дружына жаніха ў беларускім вяселлі, Рытуальнае значэнне каравайнага абраду ў беларусаў, 1893; Беларускае вяселле ў культурна-рэлігійных перажытках, 1894 г.; Нарысы звычаёвага сямейнага права сялян Мінскай губерні, 1897 г.).

У другой палове ХІХ ст. шматлікія матэрыялы пра сямейны быт і сямейныя абрады змяшчаюцца на старонках перыядычных выданняў – Губернскіх ведамасцей, Віленскага весніка (Юхневич М. Свадебные обряды в Морочском приходе Мозырского уезда // Минские губернские ведомости, 1877, № 23; Шумович. Свадебные обряды и обычаи простонародья в Борисовском уезде // Минские губернские ведомости // 1865, № 41; Поливен И. Свадебные обряды крестьян Себежского уезда // Витебские губернские ведомости, 1864, № 3; Руберовский Н. Свадебные обряды крестьян Минского уезда // Виленский вестник, 1868, № 8; Серебренников Ф. Обычаи и обряды крестьян Себежского уезда при крестинах, свадьбе и похоронах// Памятная книжка Витебской губернии на 1865 г.; Васюкович П. Обряды при погребении в Игуменском уезде... // Минские губернские ведомости, 1867, № 12).

Напачатку ХХ ст. на ўздыме хвалі нацыянальнага адраджэння ўсё больш павялічваецца цікавасць да народнай культуры. Сямейныя абрады грунтоўна апісваюцца ў шматтомніку Е. Раманава Беларускі зборнік (вып. VIII, 1912 г.). Значную колькасць звестак па сямейных адносінах і абраднасці беларусаў сабраў падчас сваіх шматлікіх экспедыцый А. Сержпутоўскі. Адна з частак яго кнігі Беларусы-палешукі: Этнагафічны нарыс прысвечана сямейным адносінам, выхаванню дзяцей, а таксама абрадам перадродавага, радзінна-хрэсьбіннага, вясельнага, пахавальна-памінальнага цыклаў.

У 20-я гг. ХХ ст. пад сцягам беларусізацыі этнаграфічнае вывучэнне Беларусі адбываецца даволі актыўна. Вялікія маштабы набывае краязнаўчы рух. З найбольш значных прац гэтага перыяду можна назваць працу С. Вальфсона Сям’я і шлюб у іх гістарычным развіцці (1937 г.). У ёй адлюстравана развіццё сямейна-шлюбных адносін ад старажытнасці да сучаснасці. У 1956 г. выходзіць кніга М. Нікольскага Паходжанне і гісторыя беларускай вясельнай абраднасці.

Стварэнне ў 1957 г. Інстытута мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору дазволіла праводзіць грунтоўныя даследаванні ў галіне традыцыйнай культуры. У 60-я гг. вывучэннем сямейнай абраднасці беларусаў займаўся А. Міцкевіч (Сямейная абраднасць беларускага народа, Шлюб грамадзянскі і шлюб рэлігійны і інш.). Шэраг прац па дадзенай тэматыцы апублікаваў у гэты перыяд М. Піліпенка: Вясельныя звычаі і абрады ў беларускіх сялян у другой палове ХІХ – пачатку ХХ ст., 1969 г.; Паходжанне і сацыяльная сутнасць сімвалічных выкупаў у беларускай вясельнай абраднасці,1969 г., Сям’я і шлюб у беларускіх сялян у другой палове ХІХ – пачатку ХХ стст., 1970 г. Грамадскаму і сямейнаму быту беларусаў прысвечаны раздзел IV яго навучальнага дапаможніка Этнаграфія Беларусі (1981 г.). Тут пададзена агульная характарыстыка сямейных адносін, асноўных тыпаў сям’і, адлюстравана дынаміка развіцця сям’і беларусаў. Таксама падрабязна характарызуюцца ўсе этапы вясельнай абраднасці, вясельныя чыны, пазначана рэгіянальная спецыфіка вясельнага абрадавага комплексу. У дапаможніку апісаны таксама радзінныя і пахавальныя абрады. Сямейны і грамадскі быт беларусаў 60-х гг. ХХ ст. даследавала А. Дулеба (Некаторыя рысы культурнага жыцця сучаснай вёскі, 1965 г., Сучасны грамадскі і сямейны быт беларускіх сялян, 1966 г.). Шэраг прац, прысвечаных развіццю сучаснай абраднасці, у тым ліку сямейнай, выдаў у 70 – 80-я гг. А. Мялешка (Сучасныя традыцыі, святы і абрады, 1976 г.; Савецкая сямейная абраднасць Беларусі, 1976 г. Сучасныя грамадзянскія абрады і традыцыі, 1985 г.). У 1990 г. выходзіць калектыўная праца Сям’я і сямейны быт беларусаў. У канцы ХХ – пачатку ХХІ ст. з’яўляецца шэраг даследаваняў асобных абрадавых комплексаў. Так, у 1993 г. выходзіць праца Т. Кухаронак Радзінныя звычаі і абрады беларусаў, у 1995 г. – даследаванне У. Сысова Беларуская пахавальная абраднасць. Пачынаючы з 70-х гг. ХХ ст. выходзіць шматтомны збор фальклорных і этнаграфічных тэкстаў Беларуская народная творчасць. Кожны том, прысвечаны пэўнаму жанру фальклора, суправаджаецца тэарэтычным уступным артыкулам, у якім даецца вызначэнне жанру, асвятляецца гісторыя збірання і вывучэння матэрыялу, характарызуюцца крыніцы, аналізуюцца ідэйна-тэматычныя і мастацкія асаблівасці твораў, абгрунтоўваюцца прынцыпы класіфікацыі і сістэматызацыі. Творы суправаджаюцца каментарыямі з указаннем крыніц, варыянтаў у беларускім і адпаведнікаў у замежным фальклоры. Вывучэнне сямейных абрадаў беларусаў працягваецца і ў ХХІ ст.